Кабардин-шеркеш тілі
| Қабарда-шеркеш тілі | |
| Өз атауы: |
Kabardin-cherkes language |
|---|---|
| Елдер: | |
| Сөйлеушілер саны: |
450 276 (2020) |
| Классификация | |
| |
| Жазуы: | |
| Тіл коды | |
| МЕСТ 7.75–97: |
каа 250 |
| ISO 639-1: |
kbd |
| ISO 639-2: |
kbd |
| ISO 639-3: |
kbd |
| Тағы қараңыз: Жоба:Лингвистика | |
Қабарда-шеркеш тілі (Kabardin-cherkes language) — иберий-кавказ тілдер отбасының абхаз-адыг (батыс кавказдық) тобына кіреді. Жалғамалы (агглютинативті) полисинтетикалық тілдерге жатады. Қабарда-Балқария Республикасының мемлекеттік тілі (Конституция 1997, Тілдер туралы заң 1994, 2001); Қарашай-Черкес Республикасының мемлекеттік тілі (Конституция 1996, Тілдер туралы заң 1996).[1]
Референтті халық
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Референтті халықтар: қабардалар, черкестер; өз атауы – адыге.
Географиялық таралуы
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Қабарда-Балқария және Қарашай-Шеркесия Республикаларының тау бөктері мен жазық аудандарында, сондай-ақ Солтүстік Осетия Республикасының Моздок ауданында, Краснодар өлкесінің Урупс және Коноковский ауылдарында, Адыгея Республикасының Кошехабль, Уляп және Ходз ауылдарында, Ставрополь өлкесінің Курск және Киров аудандарында кең таралған.
Сонымен қатар, XIX ғасырдың екінші жартысында Кавказ соғысының нәтижесінде кабардиндер мен бесленеевтердің едәуір бөлігі Осман империясына қоныс аударуға мәжбүр болды. Уақыт өте келе жергілікті тұрғындар арасында ішінара ассимиляцияланды, дегенмен Таяу Шығыс елдерінде ана тілін сақтайтын айтарлықтай диаспора бар.[2]
Диалектісі
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Кабардин-черкес тілінің бірнеше диалектілері бар: баксан, бесленеев, хабез, кубань.
- Баксан диалектісі Үлкен және Кіші қабардада, Моздок қабардаларының арасында кең таралған.
- Хабез диалектісі Қарашай-Шеркес шеркестері арасында кең таралған.
- Кубань диалектісі Адыгея Республикасының қабарда ауылдарында (Ходз, Блечепсин, Кошехабль) кең таралған.
- Бесленеев диалекті қабардан-шеркес және адагей тілдерінің арасында аралық орынды алады, кейде адагей тілінің диалектісі болып саналады.[3]
Жазуы
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Қабарда-шеркеш тілі алғаш рет латын әліпбиі арқылы 1923 жылы жазбаша түрде пайда болды. 1936 жылдан бастап бұл тілді жазу үшін кирилл әліпбиі қолданыла бастады. Басқа кавказ тілдеріндегі сияқты қабарда-шеркеш тілінде дауыссыз дыбыстардың саны дауысты дыбыстардың санынан айтарлықтай асып түседі. Кейбір дауыссыз дыбыстар төрт әріпке дейін қосылып жазылады.[4]
| А а | Э э | Б б | В в | Г г | Гу гу | Гъ гъ | Гъу гъу | Д д | Дж дж |
| Дз дз | Е е | Ё ё | Ж ж | Жь жь | З з | И и | Й й | К к | Ку ку |
| КӀ кӀ | Кӏу кӀу | Къ къ | Къу къу | Кхъ кхъ | Кхъу кхъу | Л л | Лъ лъ | ЛӀ лӀ | М м |
| Н н | О о | П п | ПӀ пӀ | Р р | С с | Т т | ТӀ тӀ | У у | Ф ф |
| ФӀ фӀ | Х х | Ху ху | Хь хь | Хъ хъ | Хъу хъу | Ц ц | ЦӀ цӀ | Ч ч | Ш ш |
| Щ щ | ЩӀ щӀ | Ы ы | ъ | ь | Ю ю | Я я | Ӏ | Ӏу |
Дереккөздер
[өңдеу | қайнарын өңдеу]- ↑ Э.Д. Сүлейменова, Д.Х. Ақанова, Н.Ж. Шаймерденова «Қазақстан тілдері: әлеуметтік лингвистика анықтамалығы» — «Издательство Золотая Книга» ЖШС, 2020. — Б. 130-131. — 480 б. — ISBN 978–601–7988-21-0.
- ↑ Кабардин-шеркеш тілі. Тексерілді, 10 маусым 2025.
- ↑ Үлкен Ресей энциклопедиясы 2004–2017. Тексерілді, 10 маусым 2025.
- ↑ Кабардин-шеркеш тілі. Тексерілді, 10 маусым 2025.