Каллий бейбіт келісімі
Каллий бітімі — афиналықтар мен парсылар арасында жасалған бейбіт келісім, ол грек-парсы соғыстарын аяқтаған. Бұл келісімнің шамамен б.з.д. 449 жылы жасалғаны болжанады.
Антикалық дереккөздерде гректер мен парсылар арасындағы ұзаққа созылған соғысты аяқтаған бейбіт келісімнің жасалу уақытына қатысты қарама-қайшылықтар бар.
Платонның жазуынша, бейбіт келісім Эвримедонт шайқасынан кейін (б.з.д. 469–466 жж. аралығында) және Кіші Пелопоннес соғысынан бұрын жасалған. Плутарх та осы пікірді қолдайды.[1]
Ал Геродот[2], Ликург[3] және Диодор[4] келісімді Кипрдегі Саламин шайқасынан кейінгі уақытқа (б.з.д. 450 жыл) жатқызады. Демосфен[5] мен Исократ[6] бейбіт келісімді және оның шарттарын сипаттайды, бірақ нақты уақыты туралы ештеңе айтпайды.
Бұған қоса, антикалық дереккөздерде бейбіт келісімнің уақытына ғана емес, оған қатысты басқа да қайшылықтар кездеседі. Мысалы, Плутарх былай жазады:
«Бұл оқиғаға байланысты афиналықтар Бейбітшілік құрбандық орнын орнатып, патшаға елші ретінде барған Каллийге ерекше құрмет көрсеткен», — дейді.
Алайда Демосфеннің мәліметі бойынша, Каллий сотқа тартылып, өлім жазасына кесілмек болған, бірақ соңында 50 талант көлемінде айыппұл салынып құтылған — бұл сол дәуір үшін өте үлкен сома еді.
Осылайша, Каллий бітімі — тарихи тұрғыдан мойындалған, бірақ оның нақты жасалу мерзімі мен дипломатиялық мән-жайына қатысты антикалық авторлар арасында бірізділік жоқ.
Заманауи пікірлер
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Каллий бітімі — гректер мен парсылар арасындағы ұзаққа созылған қақтығыстың аяқталғанын білдіретін бейбіт келісім болды. Бұл бітім күш көрсету арқылы емес, тең құқықтық негізде жасалды.[7] Зерттеуші В. М. Строгецкийдің айтуынша, «Каллий бітімі мәселесі — пентеконтаэтиадағы ең өткір әрі пікірталас тудырған тақырыптардың бірі», әрі «бұл жағдай зерттеушілердің келісімнің мерзімі мен шарттарынан гөрі, оның жалпы шынайылығы туралы пікірталасына байланысты».[8]
Каллий бітімінің түпнұсқалығы жөніндегі пікірталас XIX ғасырда басталған. Кейбір зерттеушілер антикалық дереккөздерге сүйене отырып, бұл келісімнің тарихи шынайылығын мойындаған. Ал басқа бір топ зерттеушілер керісінше пікірді ұстанып,[9] Каллий бітімін — афиналықтардың жалған құжаты, ал оның мәтіні б.з.д. IV ғасырда арнайы стелаға ойылып жазылған деп санайды — мұндағы мақсат: «даңқты» Каллий бітімін «ұятты» Анталкид бітіміне қарсы қою.[10]
Дж. Уолш — Каллий бітімі туралы пікір айтқан алғашқы қазіргі заманғы тарихшы, ол бұл келісімнің б.з.д. 460-жылдары, яғни Эвримедонт шайқасынан кейін бірден жасалғанын дәлелдеуге тырысқан.[11]
Кейінірек Э. Бэдианның еңбектерінен соң бұл мәселе жаңа бағытта өрби бастады. Ол Афина мен Парсы арасында бірнеше бейбіт келісім болған, ал кейінірек солардың жиынтық нұсқасы Каллий бітімі ретінде танылған деген баламалы көзқарас ұсынды.[12] Бұл пікірді ресейлік антика тарихшылары — Строгецкий мен Суриков та қолдайды.
Эвримедонттағы парсылардың күйрете жеңілуінен кейін І Ксеркс соғыс қимылдарын тоқтатуға шешім қабылдап, бейбіт келіссөздерге келіскен. Парсы патшасына Каллийдің басшылығымен елшілік жіберілді. Сол кезде жасалған бейбіт келісімнің нақты шарттары белгісіз болса да, оның Афина үшін тиімді болғанына күмән жоқ.[13]
Эвримедонт шайқасы (б.з.д. 469 немесе 466 ж.) мен Афинаның Мысыр жорығы (б.з.д. 459–454 ж.) аралығындағы кемінде 10 жылдық уақыт ішінде гректер мен парсылар арасында әскери қақтығыстар болмаған. Дәл осы кезеңде бұрын Парсыға қарсы бірлесе соғысқан Спарта мен Афина арасында қақтығыс басталды — бұл оқиға тарихта Кіші Пелопоннес соғысы деп аталады.
Мысырдағы сәтсіз жорық, Кипрдегі әскери әрекеттер және Кимонның қазасынан кейін әскери іс-қимылдар әрі Афиналық теңіз одағы, әрі Парсы алпауыты үшін тиімсіз әрі нәтижесіз бола бастады. Екі тарап та цугцванг жағдайында тұрғанын түсінді — яғни кез келген қадам олардың жағдайын тек нашарлататын еді. Сол себепті бейбіт келісім жасауға шешім қабылданды.
Б.з.д. 449 жылы Артаксеркс I сарайына (Сузы қаласына) барған афиналық делегацияны қайтадан Гиппониктің ұлы Каллий басқарды. Осы делегация басшысының құрметіне байланысты бейбіт келісімнің өзі кейіннен «Каллий бітімі» деген атауға ие болды.[14]
Мұндай көзқарас бірқатар сәйкессіздіктерді түсіндіруге мүмкіндік береді — әртүрлі дереккөздердегі шарттардың айырмашылығы, афиналықтардың келісімге берген реакциясы (Демосфен бойынша — Каллийге қатысты сот және оған салынған айыппұл; Плутарх бойынша — оған көрсетілген жоғары құрмет).
С. Я. Лурье бұл бейбіт келісімді жасау жөніндегі Афинаның бастамасын өзінше түсіндіреді. Оның пікірінше, Афина үшін бұл бейбіт келісім Спартамен күрес аясында үлкен пайда алу құралы болды. Алайда олигархиялық партияның басшысы — Алопекадан шыққан Фукидид бұл келісімді грек әлеміне сатқындық ретінде бағалады. Бұл көзқарас оның Периклге қарсы бағытталған саяси шабуылы болатын, өйткені Перикл, керісінше, бейбіт келісімді жақтады.
Нәтижесінде Периклдің саясаты афиналықтар тарапынан қолдау тапты. Ал Каллийге болса, парсылардан пара алды деген айып тағылды. Оған өлім жазасы қауіп төндіргенімен, ол 50 талант мөлшеріндегі айыппұл төлеу арқылы бұл жазадан ғажайып түрде құтылып кеткен.[15]
Оқиғалардың барысы
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Кимонның өлімінен кейін Перикл бастаған партия Афинада парсылармен бітім жасасу идеясын кең қолдауға ие болды. Афина атынан Сузы қаласына Каллий бастаған елшілік жіберілді (ол бай адам әрі Периклдің бірінші әйелінің әкесі болатын). Сонымен қатар, келіссөздерге Аргостан делегаттар да қатысты. Бұл кезеңдегі Афина мен Аргос арасындағы қатынастарды "достық сипаттағы бейтараптық" деп сипаттауға болады.
Парсыдар да гректермен бітімге келуге мүдделі еді, себебі дәл сол уақытта Сирия мен Мысырда сатрап Мегабиз бастаған Артаксеркс І-ге қарсы көтерілістер басталған болатын.[16]
Бейбіт келісім шарттары
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Бейбіт келісімнің басты шарты — Афина мен Парсы арасындағы ықпал ету аймақтарын нақты шектеу болды. Оңтүстіктегі шекара Кіші Азияның оңтүстік-батыс жағалауы маңында өтті, ал солтүстікте — Қара теңізге кіреберіс тұсында белгіленді. Осылайша, парсы патшасы Эгей теңізіне флот жібермеуге міндеттелді.
Құрлықтағы шекара Кіші Азияда теңізден шамамен 75–90 км қашықтықта (бір күндік салт атты жолына тең) белгіленді. Келісімде сонымен қатар Ахемен әулеті империясының Эгей теңізінің кішіазиялық жағалауындағы иониялық грек қалаларының тәуелсіздігін ресми түрде мойындауы көзделді, бірақ іс жүзінде бұл қалалар Афинаға бағынышты болды. Афина тарапынан келісімде Парсы бақылауындағы аумақтарға енбеу және өз ықпалын шығысқа қарай белгіленген шекарадан асырып кеңейтпеу міндеті қойылды.
Бұл бейбіт келісім өте берік болып шықты. Сондықтан б.з.д. 449 жылғы бұл келісім дәстүрлі түрде грек-парсы соғыстарының аяқталуы деп есептеледі.[14]
Бірақ сол Лурье 447 жылы б.з.д. парсылар мен гректер арасында жасалған келісім шарттарын сәл өзгеше түсіндіреді. Лурьенің пікірінше, дәл осы жылы тарихнамада «Каллий бітімі» деген атауға ие болған бейбіт келісім жасалды. Парсылар Эгей теңізіндегі афиналықтардың билігін мойындады, ал Афина енді парсылар билігіндегі гректердің істеріне араласпайтын болды (мысалы, Мысырда немесе Кипрде). Геллеспонт бұғазы да Афинаның ықпал ету аймағына кірді, парсыларға ол жаққа бір күндік жолдан артық жақындауға тыйым салынды, бірақ бұл шектеу парсы барлау мақсатындағы шағын жасақтарының ол аймаққа жақындауына кедергі болмады.
Маңызды жайт — Артаксеркс Кіші Азиядағы афиналық теңіз одағына кіретін грек қалаларының автономиясын мойындады: оларға ішкі істерін өз бетінше реттеуге рұқсат етілді, бірақ олар жоғарғы билік ретінде парсыларға бағынды, ал салықтың бір бөлігін Афинаға беретін болды. Бұрын бұл қалалар Афинаға әлдеқайда көп төлем төлейтін. Осылайша, Кіші Азия қалаларынан жиналатын форостың (салықтың) едәуір қысқаруы түсіндіріледі.[16]
Алайда Геллеспонт қалаларынан алынатын форос азайған жоқ, себебі бұл маңызды астық өңірі болатын, және Афина мұнда парсыларға алым төлеуге ешқашан жол бермес еді. Мұнда мынаны түсіну қажет: Каллий бітімі бойынша Кіші Азия қалалары тәуелсіздік алған жоқ, олар бұрынғысынша Ахемендер әулетінің билігінде қалды, тек енді олардың жағдайы сәл босаңсыды. Мұны кейінгі оқиғалар да көрсетеді: Афина мен Парсы ұзақ уақыт бойы тату көршілік қарым-қатынаста болды. Дегенмен, әрине, Афина бұдан көбірек пайда тапты: олар Солтүстік Қара теңіз өңірімен, Фракиямен және Македониямен сауда қатынастарын орнатты, енді Эгей теңізі олар үшін қауіпсіз еді. Сауда Парсының өзімен де жүргізілді. Бұл Афинаның қаржылық жағдайын жақсартуға және соғыс әрекеттері үшін жаңа бағыттарда ресурстар жинауға мүмкіндік берді.[15]
Дереккөздер
[өңдеу | қайнарын өңдеу]- ↑ Plutarch, Cimon, 13.
- ↑ Геродот. История VII. 151
- ↑ Lycurgus, Against Leocrates www.perseus.tufts.edu.
- ↑ Diodorus Siculus, Library Diod. 12.4 www.perseus.tufts.edu.
- ↑ Демосфен. XIX. О преступном посольстве simposium.ru.
- ↑ Исократ. Панегирик ancientrome.ru.
- ↑ Рунг Э. В. . Гл. IV. Проблема Каллиева мира в контексте греко-персидских отношений // Греция и Ахеменидская держава: история дипломатических взаимоотношений в VI—IV вв. до н. э. — СПб.: Факультет филологии и искусств СПбГУ, 2008. — с. 132. — (Историческая библиотека). — ISBN 978-5-8465-0851-4.
- ↑ Строгецкий В. М. Проблема Каллиева мира и его значение для эволюции Афинского морского союза // Вестник древней истории. — 1991. — № 2. — С. 158—167.
- ↑ Рунг Э. В. . Гл. IV. Проблема Каллиева мира в контексте греко-персидских отношений // Греция и Ахеменидская держава: история дипломатических взаимоотношений в VI—IV вв. до н. э. — СПб.: Факультет филологии и искусств СПбГУ, 2008. — с. 133. — (Историческая библиотека). — ISBN 978-5-8465-0851-4.
- ↑ Рунг Э. В. . Гл. IV. Проблема Каллиева мира в контексте греко-персидских отношений // Греция и Ахеменидская держава: история дипломатических взаимоотношений в VI—IV вв. до н. э. — СПб.: Факультет филологии и искусств СПбГУ, 2008. — с. 134. — (Историческая библиотека). — ISBN 978-5-8465-0851-4.
- ↑ Walsh J. The Authenthity and the Dates of the Peace of Callias and the Congress Decree // Chiron. — 1981. — Т. 11. — С. 31—63.
- ↑ Рунг Э. В. . Гл. IV. Проблема Каллиева мира в контексте греко-персидских отношений // Греция и Ахеменидская держава: история дипломатических взаимоотношений в VI—IV вв. до н. э. — СПб.: Факультет филологии и искусств СПбГУ, 2008. — с. 135. — (Историческая библиотека). — ISBN 978-5-8465-0851-4.
- ↑ Суриков И. Е. Гл. IV. Кимон: аристократ, но не олигарх // Античная Греция: политики в контексте эпохи. — М.: Наука, 2008. — 383 с. — ISBN 978-5-02-036984-9. с. 222.
- ↑ a b Суриков И. Е. Гл. IV. Кимон: аристократ, но не олигарх // Античная Греция: политики в контексте эпохи. — М.: Наука, 2008. — 383 с. — ISBN 978-5-02-036984-9. с. 256.
- ↑ a b Лурье С. Я. История Греции. — СПб.: Изд-во С.-Петербургского ун-та, 1993. — С. 340—341.
- ↑ a b Лурье С. Я. История Греции. — СПб.: Изд-во С.-Петербургского ун-та, 1993. — с. 340.