Каналды қаптау

Уикипедия — ашық энциклопедиясынан алынған мәлімет
Навигацияға өту Іздеуге өту
A.
"Канал"

Каналды қаптаутоғандарды, су жүргізгіш қүрылыстарды су өткізбейтін материалмен қаптау; су жүргізгіштердің табаны мен жақтауларын бетонмен, асфальт битуммен немесе төрт бүрышты бетон тақтамен қаптап, судың сүзілуіне, қайыр мен тұнбаға, өсімдік өсіп кетуіне қарсы қолданылатын гидромелиорациялық шара. Каналды қаптау түрлері техникалық-экономикалық нұсқаларды өзара салыстыру негізінде, каналды қаптауға қажетті жергілікті материалдардың ерекшелігін, ағын жылдамдығын, пайдалану мақсатын, каналға қатысты геологиялық жағдайды есепке ала отырып таңдап алынады.

Каналды қаптау жұмыcтарының мына тұрғыдағы бірнеше түрлері бар:

  • канал беткейлерің гидротехникалық тас материалдармен бекіту;
  • беткейлерді қиыршық таспен жаймалап бекіту. Бүл әдіс канал беткейінің m = 2-4 пішініндегі түрі су ағынымен шайылмауы, толқын әсерінің беткейге тигізетін әсерін кеміту, беткей бетіне өсімдік өспеуі, сондай-ақ құрылыстың жер асты суы әсерінен бүлінуін болдырмау үшін қолда- нады;
  • тас қалау. Бүл тәсілді негізінен өте үлкен кеме катынайтын каналдардың беткейлерін толқынды судың шайып кетпеуі, су ағынының әсерін бәсеңдету үшін пайдаланады;
  • торланған тас үйіндісі. Оны суда шірімейтін, сынбайтын, ұзындығы 50—70 см-лік тал-шыбықтарды, төрт бүрышты немесе ромбы пішініне келтіріп, қолдан жасайды; оны қиыршық-таспен толтырып, беткейге орналастырады, тастардың калыңдығы — 25—40 см. Темірбетонды корапты тас үйіндісі. Бұл әдісті тастың ірілігіне байланысты қолданады. Қораптың өлшемі —1,2—1,5 м, биіктігі — 0,4 м-ден кем болмауы тиіс;
  • каналдың бетонмен (темірбетонмен) қапталуы. Бетонды қаптаудың артықшылығы: а) канал арнасынан судың сүзілуі кемиді; ә) канал табаны мен беткейін су шаюынан сақтайды; б) каналдың кедір- бүдырының кемуіне байланысты каналдың қима ауданы да кемиді, бірақ бетонмен қаптау өте қымбатқа түседі, сондықтан оны пайдалану үшін алдын ала техникалык-экономикалық есептеулер жүргізілуі керек. Оны жақсы тегістелген беткей мен арна табанына нығыздап, грунтқа орналастырады немесе су сүзілетін кәрізді құрылыспен орнықтырады. Беткейдің тік немесе көлбеулігін грунттың геотехникалык көрсеткішін есепке ала отырып және тақта қалыңдығының өлшем бірлігіне (шамамен 12—15 см) қарай есептеп анықтайды. Бетонмен қаптау кезінде сүзілуге қарсы элементтер екі тақта жіктерінің және жалғаушы жақтауларын қымтайды. Қымтау үшін иімді қымтак және битум қолданылады. Бетонның сүзілуге қарсы мүмкіндігін арттыру үшін, қалыңдығы 0,4—0,6 см полиэтиленді үлдір қолданылады. Полиэтилен жіктерін электрмен дәнекерлеп немесе желіммен жабыстыра бекітіп, оның үстіңгі бетіне монолитті темірбетонды құмды топырақпен нығыздап орналастырады;
  • шпунтты қабырға. Шпунтты анкерленбеген қабырғаны негізінен кеме жүретін каналдарда қолданады. Тік қабырғасын жалпақ табанды немесе қабырғалы темір-бетонды шпунтпен жасайды. Тікбүрышты ені 0,5 м шпунтты өте қолайсыз грунтта қолданады. Шпунт қабырғаның қуысын грунтпен толтырады. Бұл жағдайда қабырға құрылымына кері сүзілу процесін болдырмау шаралары алдын ала ойластырылуы қажет;
  • асфальт-бетонмен қаптау. Каналды асфальтбетонмен қаптау жеңілдетілген тәсіл түріне жатады. Бүл тәсіл канал беткейінің көлбеулігі т > 2 болғанда қолданылады. Асфальтбетонмен қаптау кезінде тығыз гидротехникалық, сонымен қатар ыстық сұйық асфальтбетонды пайдаланады. Қаптау қалыңдығы — 5—8 см, қаптау кезіндегі температурасы 14°С-тан кем болмауы тиіс. Қаптау алдында канал арнасын шөпжойғымен тазалайды;
  • полимер үлдірден жасалған экрандар. Полимер экранды орналастырар алдында канал арнасын шөпжойғымен өңдеумен қатар құмдақ грунтты тегістеп үлдір жіктерін дәнекерлейді немесе желімдеп жабыстырады. Бұдан кейін үлдір бетін 50 см-ден кем болмайтын топырақпен нығыздап жауып, тегістейді. Үлдірлі экрандар беткейдің көлбеулігі т > 3 болғанда қолданылады;
  • саз балшықты экран. Грунттан жасалған экрандар немесе сүзілуге қарсы қолданылатын арнайы құрылым. Егер канал табаны мен беткейі саз балшықгы, яғни су өткізгіштігі тым жоғары болса, онда экранды орнықтыру үшін канал арнасының топырағына 40 см терендікке дейін қопсыту жүргізіліп, содан кейін оны нығыздайды. Канал табанына орнатылатын экранның қалыңдығы, одетте 0,4—0,6 м шегінде алынады, беткейінің қалындығы — 0,6-1 м.[1]

Дереккөздер[өңдеу | қайнарын өңдеу]

  1. Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі. Су шарушылығы. – Алматы, «Мектеп» баспасы, 2002 жыл.