Каспий теңізінде мұнай саласының қалыптасу кезеңі

Каспий теңізіндегі танкер

Каспий теңізінде мұнай саласының қалыптасу кезеңі. XX ғасырдың 20-шы жылдарының аяғында Ембінің мұнайшылары айналмалы роторлық бұрғылауды қолдана бастады, мұның өзі бұрғылау жұмыстарының дамуына, ұңғыма тереңдіктерінің артуына, мұнай жатындарын аршу және оларды барлау қарқынының жеделдетілуіне септігін тигізді. Айналмалы бұрғылау КСРО-да алғаш рет Ембіде қолданылды, мұның нәтижесінде бұрғылау тереңдігі айтарлықтай өсті. Мәселен, 1929 жылы бұрғылаудың орташа тереңдігі 196,7 м болса, 1932 жылы бұл көрсеткіш 637,7 м-ге жетті. Ембі мұнайшылары КСРО-да және бүкіл Еуропа алғашқы болып сол кез үшін аса терең бұрғылау шараларын жүзеге асыруға қол жеткізді - Доссор мен Мақат тереңдігі 2500-2800 м-ге жететін ұңғымалар бұрғылана бастады.

1927 жылы Халық шаруашылығы Бүкілодақтық Кеңесінің мұнай өнеркәсібі кеңесі отырысында жасаған «Орал- Ембі ауданының даму перспективалары» атаулы баяндамасында И.М.Губкин былай деп атап көрсетті: «Барлау жұмыстарының алғашқы кезеңдері өткен ғасырдың аяқ шеніне, яғни 1889 жылға сәйкес келеді. Алғашқы жұмыстар Каспий теңізінің жағалауында орналасқан Қаратоннан шамамен 35-40 км қашықтықта орналасқан Қарашүңгіл шатқалында Леманның тарапынан жүзеге асырылды. Осы Қарашүңгілде Леман 17 саяз ұңғыма бурғылады, 1899 жылдың қараша айында сол ұңғымалардың бірі 40 метр тереңдіктен мұнай бұрқағын берді, мұндағы мұнай ағымы тәулігіне 90000 путқа жетті. Мұндай нәтиже аталған ауданға өзге де мұнай кәсіпкерлерінің қызығушылығын тудырды, сөйтіп 1916-1917-ші жылдары «Ембі-Каспий» бұл өңірде орташа тереңдігі 150 м-ге жететін 14 бұрғылау ұңғымасын тіктеді». Бұдан әрі И.М.Губкин Ембі аймағының дамуы мәселесіне өте ыждағаттылықпен қарау қажеттілігін айта келіп, былайша түйіндейді: «Менің ойымша, мемлекеттің Ембімұнайға көмектесуі дұрыс болған болар еді. Көмек әр түрлі бағытта берілуі мүмкін: мәселен, Ембімұнайды Доссор мен Мақатты игеруден түскен табысқа салынатын бүкіл салықтардан және өзге де қарыздарданан біржолата босату, сөйтіп бүкіл табысты барлау жұмыстарын одан әрі дамытуға бағыттауға мүмкіндік беру» .

Батыс Қазақстандағы геологиялық іздеу жұмыстарына жалпылама басшылық КСРО-ның Бүкілодақтық Халық шаруашылығы кеңесінің Бас тау-кен-отындық басқармасының Геологиялық комитеті тарапынан жүзеге асырылды. Орал-Ембі ауданының дамуына И.М.Губкин ерекше мән берді. КСРО Ғылым Академиясының 1931 жылы болған төтенше сессиясында жасаған баяндамасында И.М.Губкин «Орал-Ембі ауданын қарқынды және батыл түрде барлау бұл ауданды ондаған миллион тонна мұнай беруге қабілетті шын мәніндегі ғаламат ауданға айналдыруы мүмкін. Бұл ауданды дамытуға қаржыны аямау қажет және оған деген қызығушылық бір сәтке де толастамауы тиіс»,-деп атап көрсетті.

Батыс Қазақстан аумағында геологиялық барлау жұмыстарын дамытудың қарқынды кезеңі 1925-1926 жылдарға сәйкес келеді. 1925 жылы, «Ембімұнай» тресінің жұмысын саралау нәтижесінде, мұнайшылардың алдына жаңа да нақтылы міндеттер қойылды: 5-7 жыл ішінде Ақтөбе облысының солтүстік аудандарының (Темір ауданының) ауқымындағы ауданы 3500 шаршы шақырым аумақтағы мұнайгаздылықтың белгілері анықталған құрылымдарды барлау шараларын жүзеге асыру. Осы міндеттерге сәйкес, 30-шы жылдардың бас шенінде мұнай іздеу жұмыстары Оңтүстік Ембіден тысқары өңірлерге, атап айтқанда Ақтөбе облысның аумағына қарай ауысты. Осыған байланысты «Ақтөбемұнайбарлау» аймақтық тресі құрылды, бұл трест кейінірек «Қазмұнайбарлау» тресі деп аталды, ол Гурьев қаласында орналасты. Мұндай құрылымдық өзгерістер мұнай саласындағы жумыстарды функциялық тұрғыдан даралау қажеттілігінен, яғни мұнайды өндіретін және мұнай кенорындарын іздеу мен барлау шараларын жүзеге асыратын құрылымдарды бір-бірінен оқшаулау қажеттілігінен туындады, себебі аталған екі функцияны бір орталықтан басқару мұнай саласын ете ірі және икемсіз құрылымға айналдырды, сөйтіп мұнай-газ кенорындарын іздеумен және барлаумен байланысты жүргізілетін жедел шараларды жүзеге асыруда айтарлықтай қиындықтар туғызды.

1931 жылы жаңадан құрылған «Ақтөбемұнайбарлау» тресі тарапынан Ақтөбе облысы ауқымында қойылған №10 ұңғыманы бұрғылау нәтижесінде Шұбарқұдық мұнай кен орны ашылды. Екі жыл өткеннен кейін Жақсымай кенорны дүниеге келді. Бұл екі кенорынды да игеру «Ембімұнай» тресінің құзырына берілді.

Жоғарыда аталған жаңадан ашылған кенорындар мұнай тазалайтын және өңдейтін аса ірі сыйымдылықтар орналасқан Гурьев қаласынан айтарлықтай қашықтықта болғандықтан олардан алынған мұнайды тасымалау мәселесі күн тәртібіне қойылды. Бұл мәселе Гурьев - Қандыағаш темір жол торабын салу нәтижесінде шешілді, бұл темір жол Шұбарқұдық және Жақсымай кенорындарын Доссормен және Мақатпен жалғауға мүмкіндік берді.

Жаллы алғанда, 20-шы жылдардың аяғы мен 30-шы жылдардың бас шенінде геологиялық барлау жұмыстарының ауқымы айтарлықтай артты, буған Ақтөбе облысының ауқымды аумағында барлау жұмыстарымен қамту шаралары айтарлықтай үлес қосты. Осы кезеңдегі 5 жыл ішінде Батыс Қазақстанның мұнай байлығын зерттеу мәселесімен жалпы саны 135 геологиялық және геофизикалық партиялар айналысты. Мұның өзі жұмыс көлемінің еселей артуына мүмкіндік берді. Мәселен, аймақтың мұнай байлығын мемлекет меншігіне өткізгенге шейін жалпы ұзындығы 42328 метр ұңғыма бұрғыланса (жылына орта есеппен 5300 м), 1920 жылдан кейінгі оншақты жыл ішінде 284 мың метр (жылына орта есеппен 20600 м) ұңғыма бұрғыланды. 1920 жылдан 1929 жылға дейінгі аралықта Орал-Ембі ауданының кәсіпшіліктерінде 1630 мың тонна мұнай өндірілді, бұл көрсеткіш революцияға дейін өндірілген бүкіл мұнай өнімінен 19 %-ға артық. Мұнай ең көп өндірілген жыл - 1931 жыл, бұл жылы 417536 тонна мұнай алынды.

Қазақ Автономиялық республикасының Халық Комиссарларының кеңесі 1934 жылдың 29 қаңтарында №86-шы арнаулы қаулі қабылдады, ол «Ембімұнайды» дамыту шаралары туралы» деп аталады. Бүл қауліге сәйкес, «Ембімұнай» тресіне Қосшағыл және Ескене кенорындарын іске қосу, осы кәсіпшіліктерде электр станцияларын салу және оларды пайдалануға беру, мұнай қоймаларын тұрғызу және су құбырын тарту міндеттері жүктелген. Аталған қауліде Мақат - Қосшағыл темір жолын салу және бұл жолдың Ескене торабын тарту мәселесіне айырықша көңіл бөлінген. Мұнайшыларды қалыпты тұрмыстық жағдайлармен қамтамасыз ету мәселесі де үміт қалмаған, Гурьев қаласында және мұнай кәсіпшіліктерінде тұрғын үйлер тұрғызу, сол сияқты қосалқы шаруашылықтар (бау-бақша, сүт фермалары, мал шаруашылығы) ұйымдастыру ұсынылған. Бұл қауліде құзіретті органдарға мұнай кәсіпшіліктерінде жұмыс істеуге 2000 жұмысшы және 1000 білікті құрылыс мамандарын тарту мәселесін шешу жүктелген.

1925 жылы, Еуропада алғашқы геофизикалық тәжірибелер пайда болғаннан кейін (1912-1916 жылдар, Этвеш), Ембі мұнайлы ауданында зерттеудің геофизикалық әдістері қолданыла бастады, атап айтқанда, Б.Нумеровтың басшылығымен Z-40 вариометрімен гравитациялық түсіру әдісі тексеріліп көрілді. Ауырлық күшін айналмалы кірлермен өлшеу картаға түсіру барысында және Каспий маңы ойысы жағдайында күбездердің тұзды ядроларынның орналасу тереңдігін анықтауда бірден-ақ өз тиімділігін көрсетті. 1930 жылы «Ембімұнай» тресі жанынан геологиялық барлау кеңсесін құру барысында болашақ кеңес академигі Э.Фотиадидың басшылығымен дербес гравиметрлік сектор ұйымдастырылды. Бұл геологиялық барлау кеңсесі 1932 жылы, жұмыс көлемінің артуына байланысты, трестен бөлініп шығып, дербес «Қазмұнайгеофизика» тресі болып қайтадан құрылды.

1940 жылға дейін 1:100000-1.200000 масштабтардағы 92 картаға түсіру жұмыстары орындарды. 1932 жылдан бастап тұзкүмбезді құрылымдарды саралау барысында 1:25000-1:50000 масштабтарда картаға түсіру жұмыстары пайдаланылды. 1930-37 жылдары Үстірт аумағы маятниктік байқаулардың сирек торабымен жабылды. 1940 жылы біршама қымбат тұратын Я-40, S-20 т.б. вариометрлердің орнына өнімділігі жоғары, әрі арзандау әр түрлі типтегі гравиметрлер қолданыла бастады.

Сынған толқындар әдісін қолданған алғашқы тәжірибелік сейсмобарлау жұмыстары Ембі мұнайлы ауданында 1929 жылы тұз күмбездерін зерттеу мақсатында жүргізілді. Бұл әдісті қолдану тұз күмбездері ядроларының пішіні мен орналасу тереңдігін анықтау сенімділігін арттыруға мүмкіндік берді. 1934 жыл-дан бастап түзүсті түзілімдерін жіктеу мүмкіндігін анықтау мақсатында шағылған толқындар әдісі жүргізіле бастады. 1931-1935 жылдар аралығында сейсмикалық зерттеулердің негізінен сынған толқындар әдісі, азырақ көлемде шағылған толқындар әдісі Торғай ойысында жүргізіліп, ондағы палеозойлық іргетастың орналасу тереңдігі анықталды. 1935-1936 жылдары сейсмобарлаудың сынған толқындар әдісі Шымкент қаласынан оңтүстікке қарай орналасқан өңірдегі палеозойлық іргетастағы депрессияларды анықтау мақсатында қолданылды. 1938-1939 жылдары шағылған толқындар әдісі, ал 1940 жылы сынған толқындар әдісі Қызылжар қаласы аймағында Батыс Сібір тақтасының шөгінді түзілімдері астында солтүстікке қарай сұғына түскен Орталық Қазақстан палеозойлық массивы көмкеріп жатқан мезозой-кайнозой қатқабатын жіктеу мүмкіндігіне қол жеткізді. 1934 жылдан бастап сейсмобарлау жұмыстары кең көлемде «Ембімұнай» және «Ақтөбемұнайбарлау» трестері, ал 1939 жылдан бастап «Қазақстанмұнайкомбинаты» тарапынан жүргізілді. Сейсмобарлау жұмыстарының көлемі үнемі артып отырды, және де 35 құрылым ауқымында жүргізілген 5331 км сейсмобарлау кескіндерінің 4620 км-і Батыс Қазақстан аймағына тиесілі болды. Сейсмобарлаудың қалыптасу кезеңі оны нақтылы геологиялық міндеттерді шешу үшін қолданып көру шараларымен орайласты.

Кескіндеу әдісімен электрбарлау жұмыстары алғаш рет 1929 жылы Каспий маңы тұзкүмбезді құрылымдарында Мемгеолком тарапынан жүргізілді. Шлюмберже фирмасымен бірігіп жүргізілген тік бағытта электрлік зондылау әдісі 1930 жылы басталып, 1934 жылы толығымен тоқтатылды, себебі бұл әдіс арқылы алынған мәліметтерді сандық тұрғыдан саралау мүмкіндігі жоқ болып шықты. 1936 жылы Каспий маңы ойысында алғаш рет теллүрлық зондылау әдісі тәжрибеден өтті. 1929 жылдан бастап Доссорда, Ескенеде, Новобогатта, Жаманкейкібаста жүргізілген тәжрибелік магнитметрлік жұмыстар бұл әдіс тұзкүмбезді құрылымдарды зерттеуде тиімсіз екендігін көрсетті, сондықтан да 1931-37 жылдар аралығында тек қана өте сирек торапты бақылауға негізделген мемлекеттік магниттік түсіру жұмыстары ғана жүзеге асырылды.

¥ңғымада жүргізілетін кәсіптік (каротаждық) геофизикалық зерттеулер Доссор, Мақат («Ембімұнай» тресі) және Мортық, Жуса т.б. («Ақтөбемұнайбарлау» тресі) кәсіпшіліктерде 1932-34 жылдарда жүргізіле бастады. Ұңғымалық каротаж, Шлюмберже фирмасымен біріге отырып, елесті кедергілер әдісімен және өздігінен полюстену әдісімен жүргізілді. 1938 жылдан бастап барлық құрылымдық-іздестіру ұңғымаларында электрлік каротаж жүргізіліп келеді. Сол жылдары Гурьев қаласында «Ембімұнай» тресінің кәсіпшіліктерін қамсыздандырған дербес электрбарлау кеңсесі құрылды (бастығы М.Қадысов). Ақтөбе облысның кәсіпшіліктерінде каротаж жұмыстарын дербес партия жүргізді.

Ембі мұнайлы ауданының дамуы мәселесіне Бүкілодақтық Коммунистік партияның 17-ші және 18-ші съездері улкен мән берді. Осы съездерде қабылданған құжаттар мұнай байлығын іздеудің негізгі бағыттарын анықтады. Оңтүстік Ембінің мұнай кәсіпшіліктеріне басшылықты жақсарту және Солтүстік Ембінің жаңа аудандарын игеру мақсатында Халық Комиссарлар Кеңесі 1936 жылдың 22-23 желтоқсанында «Ембімұнай» тресінің құрамынан кәсіпшіліктердің Солтүстік (Темір) ауданын бөле отырып, соның негізінде «Ақтөбемұнай» тресін құру жөнінде қаулі қабылдады. Жаңадан құрылған трест бастығы лауазымына ірі маман, өндірістің талантты ұйымдастырушысы, кеңестің көрнекті ғалым-геологы И.М. Губкиннің шәкірттерінің бірі Я.В. Лаврентьев тағайындалды, ол бұған дейін бірнеше жыл «Ембімұнай» тресінің бастығы болған-ды (Байдосов З.Б., Се- итпагамбетов Ж.С., Султангалиева Г.С., Нуржанов Р.Н., «Актюбинская нефть: история и современность». Ақтөбе, 2000 ж.).

Жалпы алғанда, ол кезеңнің іздеу-барлау жұмыстары зерттеудің ұтымды кешенін анықтауға мүмкіндік берді, бұл кешенге ең алдымен гравибарлау және сейсмобарлау кірген болатын. Іздеу мен барлаудың геологиялық-геофизикалық жұмыстарын одан әрі жандандыру қажеттілігі 1940 жылы республикалық масштабтағы геофизикалық қызметті ұйымдастыруға алып келді. Осылайша Қазақ геологиялық басқармасы жанынан М.Морозовтың басшылығымен геофизикалық топ құрылды.

1935 жылдың қараша айында КСРО Ғылым Академиясының Ембінің мұнай және химия өнеркәсәібінің дамуы мәселелеріне арналған арнаулы сессиясы болды, онда академик И.Губкин нақтылы міндеттер қойды, ол міндет - елдің шығысында өзінің өнеркәсіптік қуаты жағынан Кавказдағы базадан кем түспейтін мұнай базасын құру. Екінші мұнай базасының ірі бөліктері ретінде Батыс Орал және Орал-Ембі мұнайлы аудандары қаралуы тиіс. Сессияда аталған аймақтарға ғылыми экспедициялар жіберу жөнінде шешім қабылданды. 1936 жылы Ембі өңіріне В.Батуриннің басшылығымен экспедиция аттанды. Экспедиция жұмысна қатынасқан Ю.Косыгин, И.Юркевич, А.Яншин сияқты ғалымдар тарапынан кунгур жікқабатына тиесілі шегінділердің әр түрлі типтері хатталды, хемогендік қатқабаттың кунгурлық көнелігі дәлелденді, ортаңғы юраның шегінділері жіктемеленді. Орал-Ембі мұнайлы облысы Хобда және Аралсор гравитациялық максимумдары арқылы екі бөлікке жіктелді, мұнайдың төменнен жоғары қарай жылыстайтындығы жайлы пікір айтылды, осыған сәйкес, таужыныстардың жинауыштық қабілетін ескере отырып, лықсымаларға жақын маңдардан байқалатын мұнайдың сырт белгілеріне айырықша көңіл аудару қажеттілігі айтылды («Большая Эмба», 1937).

Мұнай саласының дамуы Гурьев облысымен шектелген жоқ. 1930 жылы Шұбарқұдық тұз күмбезінен мұнай аршыған барлау ұңғымасы бұрғылана бастады, бұл жөнінде 1933 жылы академик И.М.Губкин Ғылым Академиясының сессиясында баяндады. Алты жыл өткеннен кейін мұнда мұнай кәсілшілігі жұмысын бастады және кейінірек «Ақтөбемұнайбарлау» деп аталған «Ақтөбемұнай» тресі құрылды. ¥лы Отан соғысы жылдары Жақсымай кенорны іске қосылды. 1930 жыл мен 1947 жыл аралығында Ақтөбе облысында 90-ға жуық ұңғыма бұрғыланды, ал 1958 жылы сол жылдары алғаш рет анықталған Кеңқияқ тұз күмбезінде крелиустік үңғыма бұрғыланды. Осылайша өте ірі Кеңқияқ мұнай кенорны ашылды, оны барлау бірнеше жылға созыла отырып, 1962 жылы аяқталды. 1967 жылы бұл кенорын мұнай бере бастады. Кейінірек Кеңқияқ кенорнынан алынған мұнай 1913 жылы бүкіл Қазақстан аумағынан өндірілген мұнайдан алты есеге жуық артық болды, ал соңғы 30 жылда Кеңқияқтан 11 млн. тоннадан астам мұнай өндірілді.

1959 жылдан бастап тағы да бірнеше мұнай және газ кенорындары (Бостоғай және Қызылой) ашылды, бұлар 1967 жылы өнім бере бастады. Кейінірек Ембі өзені алабының солтүстік бөлігінен Құмсай, Көкжиде, Мортықт.б. кенорындар ашылды.

60-шы жылдары айтарлықтай тереңдіктерде орналасқан тұзасты түзілімдерінен мұнай мен газ кенорындарын іздеудің мол перспективалары ашылды. Тұзасты түзілімдері алғаш рет Жаңажол, ал 1967 жылы Құмсай іздеу алаңшаларында зерттелді. 1978 жылы Жаңажол мұнай-газ-конденсатты кенорнынан, 3000 м тереңдіктен алғаш рет жоғары дебитті мұнай ағымы алынды. Бұл кенорын 1983 жылдан бері игерілуде. 1983 жылы Қожасай және ¥рықтау, ал 1987 жылы Синельни- ков кенорындары ашылды, булардағы мұнайдың кәделі қорлары 115 млн т, конденсат 13 млн т, газ ондаған млрд. текше метр.

1996 жылдан бастап Лақтыбай, Жаңатаң, ШығысАқжар, Әлібекмола және Қожасай кенорындарында бар- лау жұмыстары басталды. Оңтүстік Әлібекмола кенор- нынан мұнай бұрқағы алынды. 1997 жылдың аяғында Ақтөбе облысы ауқымындағы тұзүсті кешенінде 7 мұнай кенорны, ал тұзасты кешенінде 6 мұнай және 4 мұнай- газ-конденсат кенорындары белгілі болды.

2000 жылы Лақтыбай кенорнын барлау аяқталды, мұнда мұнай тұзасты түзілімдерінде 4500 м тереңдікте орналасқан. Өткен ғасырдың аяғында Ақтөбе облысы мұнайдың өнеркәсіптік қоры бойынша республикада үшінші орынға (900 млн т), ал газ қоры бойынша төртінші орынға (200 млн текше метр) шықты. Ақтөбе облысының мұнайгаздылығын зерттеу, көптеген кенорындарды іздеу және барлау жұмыстары П.Я.Авров, К.Х.Бакиров, Н.В.Черкашин, М.А.Шымболатов, Ю.Н.Гридасов, Н.А.Губкин, Ю.А.Иванов, И.Б.Дальян, З.Е.Бөлекбаев т.б геолог-барлаушылардың, А.И.Цокало сияқты бұрғылау шеберлерінің есімдерімен байланысты (Р.А.Сегедин, «Рас- сказ о геологии Актобинской области и богатствах ее недр», Ақтөбе, 2000 ж.).

Соғысқа дейінгі бесжылдықтарда Батыс Қазақстанда, негізінен Ембі ауданында, 53-ке дейін геологиялық барлау, 60 шамалы геофизикалық партиялар жұмыс істеді. Геологиялық зерттеулердің нәтижесі 1939-41 жылдары басылып шыққан L-38, М-38, L-39 беттердің 1:1000000 масштабтағы Мемлекеттік геологиялық карталарында кескінделген.

«Ембімұнай» комбинаты өзінің негізгі қызметі болып табылатын мұнай мен газ өндірумен қатар жұмыс істеп тұрған мұнай кәсіпшіліктері өңірі есебінен оның қорын өсіру мақсатында азын-аулақ мелшерде іздеу және барлау бұрғылауларын да жүзеге асыратын. Мұндай жұмыстар негізінен Оңтүстік Ембі аумағында жүргізілді, мұнда 10-нан астам кенорын игерілуде болатын. Мәселен, 1935 жылы «Ембімұнай» комбинаты Қосшағыл күмбезіндегі №6 ұңғыманы бұрғылау барысында мұнай бұрқағы алынды, бул кенорын бір жыл ішінде игерілуге берілді.

Мұнай өнімі артқан сайын оны тасымалдау проблемасы да арта түсті, бұл жұмыс бұрын негізінен темір жол және су көліктерімен ғана атқарылатын. Рас, 30-шы жылдары салынған Доссор-Гурьев мұнай құбырының, әсіресе Ақтұөбе облысының кәсіпшіліктері арқылы өтетін Каспий-Орск мұнай арнасының халық шаруашылығындағы маңызы орасан болатын. Каспий-Орск мұнай құбыры үш жыл ішінде салынып, 1935 жылдың қазан айында пайдаланылуға берілді. Бұл құбыр арқылы Ембі мұнайының 65 %-ы Орскіге айдалатын.

30-шы жылдары іздеу-барлау жұмыстарының қарқынды сипат алуы және жаңа кенорындардың ашылуы басталып кету қаупі жылдан-жылға жақындап келе жатқан соғыс өрті тұтанып кеткен жағдайда еліміздің шығысында мұнай-газ өндіру өнеркәсібінің берік шикізат базасын қалыптастыру қажеттілігінен туындады. 1937 жылы «Қазмұнайбарлау» тре- сі Құлсары кенорнын ашты, «Қазақстанмұнай» комбинаты («Ембімұнай» таратылғаннан кейін) тарапынан жүргізілген мұнай іздеу жумыстары Норманданак, Бекбике және Жолды- бай кенорындарының ашылуына және аздаған жылдар ішінде - 1941-1942 жылдары - игеруге берілуіне мүмкіндік берді. Осы- лайша 30-шы жылдары және 40-шы жылдардың басы Оңтүстік Ембінің негізгі мұнай-газ кенорындарының ашылуымен және бұрынғы КСРО-ның шығысында мұнай-газ өнеркәсібінің бе- рік шикізат базасы қалыптасуымен ерекшеленеді. 1940 жылы мұнай өндірудің жылдық көрсеткіші 750 млн тоннаға жетті.

Алайда, Каспий маңы аумағының зерттелу дәрежесі әр түрлі болатын: жоғары дәлдікпен сипатталатын геологиялық- геофизикалық зерттеулер Эльтон, Басқұншақ, Индер ауданда- рында және Ембі ауданының жекелеген мұнай кенорындарында жүргізілді, ал Орталық Каспий маңының ауқымды аумақтары тіпті байқаулық маршруттық түсірімдермен де қамтылмаған болатын. Сол жылдары белгілі болған 400-ге жуық перспективалы құрылымдардың 38-інде ғана барлау бұрғылауы жүргізілді.

Ұлы Отан соғысы (1941-1945 жылдар) бүкіл ел үшін үлкен сын болды. Өз қызметін уақытша тоқтатқан Майкоп және Грозный мұнайлы аудандарының өндірісін алмастыру мақсатында Қазақстанда мұнай өндіру қарқынын барынша жоғарлату ең маңызды әскери-шаруашылық мәселеге айналды, оны табысты шешу еліміздің халық шаруашылығының кезек күттірмейтін қажеттіліктерін қанағаттандыруға және Кеңес әскерінің соғысу қабілетін қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін.

Қазақстан Коммунист партиясының Орталық Комитеті 1942 жылдың желтоқсан айында Доссор мұнай кәсіпшілігінде партия-шаруашылық жиналысын өткізді, сол жиналыста мұнай кәсіпшіліктері жұмысын жақсарту және мұнай өнімін арттыруға қажетті қосымша ресурстарды тарту жөнінде нақтылы кешенді шаралар жасақталды.

Орал-Ембі ауданы мұнайшыларының әрбіреуі соғыс жылдарында екі-үш адам үшін жұмыс істеді, барлық мұнай кәсіпшіліктерінде майдан бригадалары құрылды. Бұл жылдары сұйықты жеделдете алу, қосымша тесіктер тесу, де- биті аз горизонттарды торпедалау, бірнеше горизонттарды бірге игеру, игерудің қайталама әдістерін өндіріске енгізу т.с.с. прогрессиялық әдістер қолданылды. Материалдық-техникалық шығынның азырақ мөлшерімен ұңғымаларды тезірек бұрғылау шаралары жүзеге асырылды. Көптеген материалдар мен цементті үнемдеуге мүмкіндік беретін кондукторсыз бұрғылау игерілді. Барлаушылар Ембіден үш жаңа кенорын ашты, олар соғыс жылдарының өзінде-ақ өнеркәсіптік игерімге беріліп, мыңдаған тонна салалы мұнай берді. Жаңа кәсіпорындар ашылды, Гурьев қаласында ірі мұнай өңдеу зауыты салынды (Т.Шаукенбаев, «Экономика нефтяной промышленности Казахстана». «Қазақстан» баспасы, Ал маты, 1974 ж.).

Ұлы Отан соғысы жылдарында (1941-1945 жылдар) геологиялық зерттеулер Орал-Ембі мұнайлы облысында шоғырланды. Іздеу-түсіру және сейсмобарлау жумыстарының, карталау және құрылымдық-іздеу бұрғылауының айтарлықтай көлемі Нармонданак, Құзбақ, Қызылжар, Мұнайлы, Қошқар, Дүйсеке т.б. тұз күмбездері өңірлеріне шоғырландырылды. Күмбездердің кейбіреуі терең бұрғылау арқылы өнеркәсіптік барлауға берілді. Бұл жұмыстар барысында мұнайдың өнеркәсіптік жатындары Мұнайлыда, Жолдыбайда, Нармонданакта және Құлсарыда белгі- лі болды, бұлар 60-шы жылдары игерудің негізгі нысандары рөлін атқарды. Маңғыстауды зерттеу жалғасып жатты. Маңғыстау геологиялық барлау экспедициясының аға геологы Чувелев құрастырған «Краткая пояснительная записка. К вопросу о полезных ископаемых на Мангышлаке» деген еңбекте былай делінген: «Маңғыстаудағы таужыны- стар құрылысының антиклиндік сипатты иемденуі, кейде диапиризмнің керініс беруі (Орал-Ембі ауданындағы сияқты ағымдану ядроларының болуы) Маңғыстау қойнауларында мұнай шоғырлары болуы тиіс екендігін көрсетеді. Төбешік (жератауы, ред.)аңғарында, Форт-Шевченкодан 50 км қашықтықта Ханга-баба антиклинініңтөменгі бор түзілімдерінде мұнайлылықтың анық белгілері бар таужыныстар табылды» (Маңғыстау облыстық мемлекеттік архиві, 17-ші қор, 1-ші жазба, 626-шы іс). Бұл деректер Маңғыстауды одан әрі зерттеуге негіз болды.

Мұнайға деген перспективасы бар құрылымдарды анықтауда геофизикалық зерттеу әдістерінің жоғары тиімділігі 1943 жылы Мемлекеттік геофизикалық трестің Қазақ бөлімі құрылуына себепші болды. Бул трест кейінірек арнаулы «Қазақстанмұнайгеофизика» тресі болып өзгертілді. Трестің құрамында 5 геофизикалық партия болды.

Бұрғылау станоктары паркінің мүмкіншіліктері шектеулі болуы мұнайдың барланған қорын еселей арттыруды қамтамасыз ете алмады, бүкіл іздеу жұмыстары соғыс жылдары Оңтүстік Қошқар (1943 ж.) және Тентексор (1944 ж.) сияқты кенорындар ашылған тұзүсті түзілімдерін зерттеуге ғана шоғырландырылды. Мұнай құбырларының са- лынуы және Гурьев (Атырау) қаласында мұнай өңдеу зауытының турғызылуы жаңа кенорындарды жеделдете іздеу қажеттілігін туындатты.

Соғыс жылдарында, бүкіл КСРО бойынша тұңғыш рет Доссор мен Мақатта, кейінірек Ембінің өзгеде кәсіпшіліктерінде мұнай қойнауқаттарын аумақтық сумен тоғыту шаралары жүзеге асырылды, бұл жұмыс істеп тұрған ұңғымалар өнімін айтарлықтай жоғарлатты. Екі және одан да көп горизонттарды бірге игеру әдісі де қолданылды. Бұл шаралардың нәтижесінде Доссорда, Мақатта, Байшонаста, Қосшағылда, өзге де кәсіпшіліктерде мұнай өнімі күрт жоғарлады. 1941- 45 жылдары жылына орта есеппен 800 мың тонна мұнай өндірілді.

Соғыстан соңғы кезеңде КСРО Үкіметі республиканың бұрғылау және құрылыс жұмыстары қарқынын есіруге бағытталган бір топ арнаулы шешімдер қабылдады. Құрылыс және барлау жұмыстарын күшейту мақсатында «Қазақстанмұнайқұрылыс», «Қазақстанмұнайбарлау», «Ақтөбемұнайбарлау» ap- наулы трестері және Мемлекеттік геофизикалық трестің қазақстандық бөлімшесі құрылды. Кәсіпшіліктерде қуатты бұрғылау станоктары, негізгі тізбектегі ста- нок-ырғалғыштар, тракторлық көтергіштер кеңінен қолданыла бастады. Ембідегі бұрғылау жұмыстарының бағыты да өзгерді. Егер Отан соғысы жылдарында барлау бұрғылауы негізінен бұрыннан бар материалдық базалардың төңірегінде жүргізілсе, соғыстан соңғы жылдары бұл жұмыстар жаңа кенорындар ашу үшін барынша перспективалы деп есептелген Ембінің оңтүстік-шығыс аудандарына көшірілді. Ал «Ақтөбемұнайбарлау» тресі өз жұмысын Ақтөбе өңіріне шоғырландырды. Құлсарыдан мұнайдың ірі жатыны ашылуы және Төлестің өнеркәсіптік мұнайлылығы анықталуы маңызды оқиға болды .

Соғыстан кейінгі алғашқы жылдар бір топ кенорындардың ашылуымен ерекше- ленеді, олар: Мұнайлы және Оңтүстік Төлес (1947 ж.), Қаратон (1948 ж.), Төлес (1950 ж.), Қарсақ (1951 ж.). Аталған кенорындардың іске қосылуы жылдық мұнай өнімін 1,5 млн т-ға дейін өсіруге және барланған қорлардың еселей артуына мүмкіндік берді.

1946 жылдан бастап Каспий маңы ойысындағы геологиялық барлау жұмыстарының көлемі күрт өсті, геофизикалық зерттеулер жүргізілді, терең ті- ректі және параметрлік ұңғымалар бұрғыланды. Батыс Қазақстанның ауқымды аумағындағы іздеу-түсіру, әуегеологиялық жұмыстар карталық бұрғылаумен, геофизикалық, геохимиялық, геоботаникалық т.б. зерттеулермен ұштастырыла жүргізілді. Каспий маңы ойысын зерттеу барысында гравиметрлік түсіруді, карталық бұрғылауды, сейс- мобарлауды және құрылымдық-іздеу бұрғылауын біріктіретін мұнай іздеу жұмыстарының ұтымды ке- шені қалыптасты.

1946 жылы М-40 және L-40 беттердің 1:1000000 масштабтағы карталары басылып шықты. Мұнымен қоса 1:200000 масштабтағы геологиялық картаға түсіру жұмыстары да жүргізілді. Каспий маңы ойысының батыс бөлігіндегі жұмыстарды ВНИГНИ-дің Оңтүстік-Батыс экспедициясы, ал ойыстың солтүстік жиегіндегі жұмыстарды «Одақмұнайбарлау» тресінің Одақтық геологиялық іздеу кеңсесінің қазақстандық экспедициясы атқарды. 1948 жылдан бастап Каспий маңы ойысы аумағында Әуегеологиялық экспеди- ция өз жұмысы бастады. Әр түрлі мұнайлы аудан- дарда барлау жұмыстары қарқынды жүргізілді, бұл жұмыстар Ембіде жаңа кенорындардың ашылуына мүмкіндік берді, олар - Тереңөзек (1951 ж.), Тәжіғали (1956 ж.), Қараарна (1957 ж.). Жылан құрылымының (Ақтөбелік Орал маңы) өнеркәсіптік мұнайлылығы анықталды. Батыс Қазақстанның геологиясына, текто- никасына және мұнайлылығына арналған соғыстан кей- інгі жылдары жарияланған көптеген еңбектердің ішінде А.Яншиннің, Ю.Никитинаның, Ю.Косыгиннің, П.Авровтың, Г.Айзенштадтың, Н.Неволиннің, В.Вахромеевтің т.б. еңбектері айырықша маңызды болды.

Соғыстан кейінгі кезеңде сейсмобарлау, дала және тыңғылықты өңдеу жұмыстарының әдістемелері мен техникасы тез арада жетілдірілді, социолаграфиялық жазбалы көп арналы сейсмикалық станциялар жасал- ды. Солтүстік Үстірт, Ақтөбелің Орал маңы, Орал-Еділ арасы, сол сияқты Торғай, Теңіз ойыстары мен Батыс Сібір тақтасының өңтүстік өңірі зерттелді. 1948 жылдан бастап сынған толқындардың сәйкестендіру әдісі кеңінен қолданыла бастады. 1947-1948 жылдары Каспий маңы ойысында аймақтық сейсмикалық зерттеулер жүргізіле бастады. Тұңғыш көрініс беру әдісімен жүргізілетін жұмыстар Торғай ойысында және Ертіс маңында жүзеге асырылды. 1955 жылдан бастап тұрақты түрде жүргізілетін сейсмикалық зерттеулер Оңтүстік Маңғыстау аумағын қамтыды, Жаркент ойысымы бойынша сынған толқындардың сәйкестендіру әдісімен алынған алғашқы кескіндерді сараптау шаралары басталды. Гравиметрлер- мен түсіру саны 35-ке, вариометрлермен түсіру саны 22-ге жетті, яки бұл түсірулердің сандық көрсеткіштері де өсті. Ембі ауданында және Ақтөбелік Орал маңы аймағында 1:100000 және 1:200000 масштабтағы түсірулер нәтижесінде тұз штоктары анықталды, галогендік жаралымдар таралуының шығыс шекарасы анықталды. Мұнай мен газға деген перспективалы аудандарды зерттеу мақсатындағы түсірулер Солтүстік Қазақстанда және Іле ойысында жүргізілді. 1950 жылы гравиметрмен түсіру вариометрлік түсірулерді толығымен алмастырды, сөйтіп соңғылары мүлдем сирек қолданылатын болды. 1953-54 жылдар аралығында Зайсан және Алакөл ойыстары аумағында жүргізілген 2 мг арқылы 1:200000 масштабта түсіру шаралары аяқталды. 1953 жылдан бастап 1:200000 масштабтағы түсірулер Үстіртте, Солтүстік Арал маңында жүргізілді. Шу-Сарысу ойысы ауқымында 1:200000-1:500000 масштабтардағы түсірулер жүзеге асырылды. Батыс Қазақстанның мұнай мен газға перспективалы аудандарында негізінен 4 мг изосызықтар арқылы 1:200000 масштабтағы түсірулер дамыды.

Электрбарлау жұмыстары бұл кезеңде қарқынды дами қойған жоқ, олардың әр түрлі модификацияларының мүмкіндіктерін анықтауға арналған тәжрибелік зерттеулер ғана мұнай мен газға деген кейбір перспективалы аудан- дар ауқымында жүргізілді.

1:1000000-1:5000000 масштабтардағы аймақтық әуемагниттік түсірулер 1950 жылдан бастап қолданыла баста- ды. Олардың Батыс Қазақстан аумағындағы көлемі 956,5 мың шаршы км-ге жетті. АЭМ-49 приборымен жүргізілген әуемагниттік түсіру түсірудің дәлдігін арттыруға (+20 гаммнан +5 гаммға дейін) және шөгінді алаптардың іргетасы құрылысының ерекшеліктерін анықтауға мүмкіндік берді.

Кәсіптік (каротаждық) қызмет 1946 жылы дербес Гурьев мұнай кәсіпшілік кеңсесіне дараланды. Осы жылдан ба- стап каротаждық жұмыстар кешенінде дәстүрлі әдістермен қатар инклинометрия, бүйірлік каротаждық зондылау, ұраметрия, термометрия жүргізіле бастады.

Батыс Қазақстан аймағының жер қойнауын кешен- ді түрде саралауға арналған республикалық ғылыми зерттеулердің қалыптасуына 1949 жылы академик Қ.И.Сәтбаевтің пәрменімен Гурьев қаласында өткізілген ҚазКСР Ғылым Академиясының көшпелі сессиясы үлкен рөл атқарды. Сол кісінің басшылығымен өткен, мұнай геологиясының, оны өндірудің, бұрғылау техни- касы мен технологиясының көрнекті ғалымдары мен мамандары қатысқан бұл сессияда көмірсутектерді із- деу мен барлаудың, өндіру мен тасымалдаудың, мұнай химиясының көкейтесті проблемалары талқыланды. Ба- тыс Қазақстанда мұнай-газ саласын дамытудың негізгі бағыттары белгіленді. Сол сияқты, 1959 жылы Гурьев қаласында өткізілген мұнай мен газға деген іздеу, бар- лау және игеру жұмыстарының тиімділігі проблемасына арналған Бүкілодақтық ғылыми-техникалық конферен- ция да маңызды рөлді иеленді. Академиктер Қ.И.Сәтпаев пен А.Л.Яншиннің мұнай іздеу жұмыстарының ауқымын көне Ембіден тысқары аймақтарға шығу және бұрын аршылмаған тереңдіктерді аршу арқылы арттыру иде- ясы көп кешікпей-ақ ғалымдар тарапынан негіздел- ді және өмірге енгізілді. Бұл орайда В.Федынскийдің, Н.Байбаковтың, П.Авровтың, Б.Дьяковтың, Н.Неволиннің, Ю.Васильевтің, М.Чарыгиннің С.Оруджаевтің, П.Еникеевтің, С.Өтебаевтің, Н.Калининнің, Ж.Досмұхамбетовтың, Н.Имашевтің, Г.Хакимовтің т.б. еңбектерін айырықша атауға бо- лады.

1956 жылы Қазақ КСР Геология министрлігі құрылды, бұл республиканың минералдық шикізат ресурстарын, оның ішінде көмірсутек шикізатын одан әрі өркендетуге бағытталған геологиялық барлау жұмыстарының бүкіл кешенін бір орталықтан жоспарлауға және бағдарлы түрде жүзеге асыруға мүмкіндік берді. Сол жылдары Батыс Қазақстандағы мұнай іздеужәне мұнай өндіру жұмыстарын «Қазақстанмұнай» бірлестігі, «Ақтебемұнайбарлау», «Оралмұнайбарлау», «Әуегеология» трестері, Қазақстан геофизикалық кеңсесі т.с.с. мекемелер жүргізді, бұлардың басым көпшілігі республиканың Геология министрлігінің құрамына кірді.

1958 жылдың аяғында Гурьев қаласында ҚазКСР-дың Геология және жер қойнауын қорғау министрлігі Батыс Қазақстан геологиялық басқармасын құрды, оның қарамағына осы аймақтағы бүкіл мұнай іздейтін бұрғылау мекеме- лері де топтастырылды. Батыс Қазақстан геологиялық басқармасының басшылары болып жұмыс істегендер - Н.Герш- ман, ЖТелишев, Е.Иванов, В.Васильев, Э.Липсон, Т.Жұмагалиев, Б.Хахаев, Б.Өтебаев, С.Балғымбаев, Р.Бердіғожин, Г.Хаиров, ал геологиялық қызметті басқарғандар - Н.Имашев, С.Берман, С.Құрманов, Т.Нысанов, Э.Воцалевский, Б.Қуандықов, Б.Есқожаев.

1959-60 жылдары Кеңқияқтан (Ақтөбе облысы) және Прорвадан мұнайдың ірі жатындары табылды. Прорвадағы алғашқы тереңұңғыма 1960жылдың 11 тамызында мұнай мен газдың қуатты бұрқағын берді. Орал-Ембі аралығындағы геологиялық барлау жұмыстарын күшейту нәтижесінде Мартыши (1962), Оңтүстік-Батыс Қамысты, (1962), Жаңаталап (1964), Гран және Октябрь (1969) сияқты жаңа кенорындар ашылды. Ембіден мұнай өндіру 1968 жылы 2 млн т-ға, ал 1972 жылы 3 млн т-ға жетті.

60-шы жылдардың бас шенінде роторлық бұрғылауды жылдамдығы әлдеқайда жоғары турбиналық бұрғылау алмастырды, бұрғылау станоктарының паркі ірілене түсті, олардың техникалық мүмкіндіктері әлдеқайда артты, сөйтіп 3-4 км тереңдікке дейін бұрғылау мүмкіндігіне қол жеткізді. Мүның өзі ең алдымен Каспий маңы ойысын аймақтық тұрғыдан терең, тіректі және параметрлік ұңғымалар бұрғылау арқылы және зерттеудің барлық сатыларында барлаудың геофизикалық әдістері кешенін (сейсмобарлау, гравибарлау, каротаждың барлық түрлері) үнемі қолдана отырып зерттеуге мүмкіндік берді.

Осы іс-шаралармен қатар саланы техникалық және технологиялық тұрғыдан түбегейлі түрде жетілдіру және мұнай алу қарқынын одан әрі жоғарлату (аумақтық су айдау, қойнауқатты гидравликалық жарғылау, ұңғыма оқпаны маңын химиялықлық өңдеу, сұйықты жеделдетіп алу, теспелеудің әртүрлі түрлерін қолдану, өндірудің жабық (тұмшаланған) жүйесін қолдану т.б. әдістер) шаралары іске асырылды.

Геофизикалық зерттеу әдістерін жетілдіру, бұрғылауды, мұнай өндіру мен тасымалдауды техникалық тұрғыдан қайтадан жарақтау, сол сияқты мұнай іздеу жұмыстары аумағыныңжаңа аймақтарды қамтуы нәтижесінде (Маңғыстау, Үстірт, Торғай т.б.) барынша кеңейе түсуі саланың білікті мамандар легімен толыса түсу қажеттілігін туындатты. Мұндай мамандарды дайындауда И.М.Губкин атындағы Мәскеу мұнай институты, Қазақ Мемлекеттік университеті, Қазақ политехникалық институты, сол сияқты Саратов университетінің, Баку, Грозный, Пермь, Уфа, Ташкент, Иваново-Франковск т.б. институттарының геологиялық барлау факультеттері үлкен рөл атқарды.

50-ші жылдардың аяғы және 60-шы жылдардың бас шені мұнай іздеу жұмыстары ауқымына жаңа аймақтардың, бірінші кезекте Оңтүстік Маңғыстау ауданының тартылуымен сипатталады. Бұл аудандадағы мұнай және газ кенорындарын барынша дәлірек барлау мақсатында 1957 жылы «Қазақстанмұнай» бірлестінің құрамында «Маңғыстаумұнайгазбарлау» тресі құрылды, ол кейінірек Қазақ КСР Геология министрлігінің Батыс Қазақстан геологиялық басқармасының құрамына өтті.

Маңғыстау бойынша жаңа материалдар түбектің ең көне қатқабаттарының стратиграфиясын жасақтаған В.Мокроусов тарапынан жинақталып бір арнаға келтірілді (1952 ж.), ол юра түзілімдерінде олардың көмірлілігіне байланысты зерттеген болатын. С.Алексейчик мұнайгаздылық мәселесін көп жылдар бойы зөрттеуі нәтижесінде мұнайға ең перспективалы түзілімдер юра және төменгі бор шөгінділері деген қорытындыға келді (1941 ж.)

Маңғыстауға Ембінің мамандары жіберлді, олар-Х.Өзбекқалиев, А.Хисметов, В.Токарев, У.Бердіғожин, Б.Есенғалиев, Ж.Сәлімгереев, У.Бегалиев, К.Мырзағалиев, Х.Тәжиев т.б. Мұнда, ірі қалалардан, темір жол мен су жолдарынан қашық орналасқан елсіз де сусыз шел аймақта, тез аралықта ірі мұнайлы-газды жаңа алап - Оңтүстік Маңғыстау алабы ашылды.

1961 жылы Өзен құрылымында №18 құрылымдық ұңғыманы бұрғылау барысында 367,5 м тереңдіктен Оңтүстік Маңғыстауда алғаш рет газ бұрқағы алынды, осыдан кейін Өзөн алаңшасында барлау бұрғылауы күшті қарқынмен жүргізіле бастады. Мұның нәтижесінде №1 барлау ұңғымасын сынамалау барысында 1248-1261 метр тереңдіктер аралығынан 10 мм-лік штуцердегі дебиті тәулігіне 80 текше метр мұнай бурқағы алынды. Кейінірек Өзен алаңшасында мұнайдың енеркәсіптік жатыны бар екендігі №2 және №22 ұңғымалар арқылы жоғарыда аталған горизонттан тағы да мұнай бұрқақтары алынуымен толықтай дәлелденді.

1959 жылы Жетібай құрылымында іздеу бұрғылауы басталды. 1961 жылы осындағы №6 барлау ұңғымасынан мұнай бұрқағы алынды. Осыайша 1961 жылы Оңтүстік Маңғыстаудан екі бірдей мұнай кенорны Өзен мен Жетібай ашылды.

Маңғыстаудың мұнайлы-газды кенорындарын игеру мәселесіне үлкен мән бере отырып, Қазақ КСР Министрлер Кеңесі 1962 жылдың 19 қаңтарында «Маңғыстау түбегінде және Каспий маңы ойысының оңтүстік-шығыс белігі аумағында жүргізілетін мұнай мен газға деген геологиялық барлау жұмыстарының қарқынын күшейту және осы аудандарда ашылған мұнай кенорындарын игеруге дайындау туралы» деп аталатын арнаулы Қаулы қабылдады. Оңтүстік Маңғыстау байлығын енеркәсіптік игеру мақсатында 1964 жылдың қаңтарында «Маңғыстаумұнай» енеркәсіптік бірлестігі құрылды. Тыңнан табылған мұнайлы өлкені игеруге Әзербайжаннан, Татарстаннан, Башқұртстаннан, Краснодар және Ставрополь аймақтарынан мыңдаған білікті мамандар мен тәжрибелі инженер-техникалық қызметкерлер тартылды. Ералиев, Жетібай сияқты мұнайшы кенттері мен Жаңаөзен қаласы пайда болды. Қазақ КСР Коммунистік партиясының Орталық Комитеті мен Министрлер Кеңесінің 13 ақпандағы №123 Қаулысынае сәйкес, «Маңғыстаумұнай» Бірлестігі бойынша 1964 жылдың 3 шілдесінде «Өзен мұнай кәсіпшілігі басқармасын құру» дел аталатын №27 арнаулы бұйрық шықты. Бұл Басқармаға Рахмет Өтесінұлы Өтесінов басшылық ететін болды. Басқарма мамандары құрамында 9 адам ғана жоғары білімді болатын, олар Мәскеудің мұнай институтын, Әзербайжанның индустриялық институтын, Грозныйдың мұнай институтын бітірген әр түрлі ұлттардың өкілдері еді. Бұлар: Өтесінов Р.У., Дергачев А.А., Саркисян А.С., Березин В.Г., Эфендиев Н.Г., Меликсетов С.А., Рагимов Д.А., Деневич Н.Н., Максимов Я.С.. 1965 жылдың 10 маусымында Маңғыстаудың алғашқы мұнайы темір жол арқылы Гурьев мұнай өңдеу зауытына жөнелтілді (Т.Шаукенбаев, «Экономика нефтяной промышленности Казахстана», «Қазақстан» баспасы, Алматы, 1974 ж.). Өзен және Жетібай сияқты аса ірі кенорындары бар Оңтүстік Маңғыстау мұнайлы-газды аймағы ашылғаннан кейін мұнайдың өнеркәсіптік категорияға тиесілі барланған қоры 20 есеге, ал жылдық өнім 14 есеге артты. Кейінгі 10 жыл ішінде Теңге, Тасболат, Қарамандыбас, Шығыс Жетібай т.б. жаңа кенорындар ашылып, олар барланды және игеруге берілді.

Мүнай өнімінің еселей артуына байланысты оны Гурьев мұнай өңдеу зауытына және КСРО-ның өзге де зауыттарына тасымалдайтын мұнай құбырларын салу мәселесі күн тәртібіне қойылды. Аз уақыт аралығында, екі-ақ жылдың ішінде бұл мұнай құбыры тартылып үлгерілді, сөйтіп Маңғыстау мұнайын тасымалдау проблемасы шешілді. 1969 жылы Өзен-Гурьев-Куйбышев (Самара) мұнай құбырының бірінші кезегі іске қосылды. Жоғары парафинді мұнайды «ыстық мұнай құбыры» арқылы тасымалдау шаралары туңғыш рет Маңғыстауда жүзеге асырылды. Маңғыстау мұнайы ұзындығы 700 км-лік жерасты арнасы арқылы Гурьевке жеткізілді. Темір жолдың ұзындығы 150 км-лік Өзен-Шевченко тармағы салынды (В.Кольцов, «Темпы и пропорции развития промышленности Казахстана», «Қазақстан» баспасы, Алматы, 1970 ж.). мұнай өндірудің жоғары қарқынын қалыпты жағдайда сақтап тұру үшін ұңғымаларды игерудің газлифтілік тәсілі өндіріске енгізілді, дүние жүзінде бірінші рет қойнауқатқа ыстық су айдайтын өнеркәсіптік қондырғы қолданылды.

Маңғыстау кенорындарының ашылуы және олардың тез арада игерілуі мұнайдың барланған қорларының еселей артуына, сөйтіп Қазақстанның бұрынғы КСРО-дағы жетекші мұнай өндіретін республикалардың біріне айналуына септігін тигізді. 70-ші жылдарда мұнайды іздеу мен барлау жумыстары Бозащы түбегіне қарай ойысты, бұл жұмыстар Қаражамбас, Солтүстік Бозащы, Қаламқас сияқты кенорындардың ашылуымен аяқталды.

Батыс Қазақстанды зерттеудің соғыстан соңғы жылдардағы тарихында бұл өңірдің көмірсутек шикізатына деген перспктиваларын ғылыми тұрғыдан негіздеуге және іздеу-барлау жұмыстарының тиімділігін арттыруға 1946 жылы академик Қ.И.Сәтбаевтің пәрменімен Батыс Қазақстанның табиғи ресурстарын зерттеу мақсатында әдейі ұйымдастырылған Қазақ КСР Ғылым Академиясының Орал-Ембі ғылыми-зерттеу базасының қызметкерлері айтарлықтай үлес қосты. Бұл база 1956 жылы Қазақ КСР Ғылым Академиясының мұнай институты, ал 1960 жылы Геология және гефизика институты болып қайтадан құрылды, соңғы құрылымдық өзгеріс барысында Институттың химия бағытындағы бөлімшелері Химия және табиғи тұздар институты болып жеке отау тікті. 1963 жылы Геология және геофизика институты республиканың Геология министрлігінің қарамағына берілді, ол 1972 жылдан бастап Қазақ мұнай барлау ғылыми-зерттеу геологиялық институты (ҚазНИГРИ) деп аталатын болды. ҚазНИГРИ Каспий маңы ойысының, Оңтүстік Маңғыстаудың, Бозащы түбегінің шөгінді тыстарының тереңдік геологиялық құрылысын анықтау бағытында маңызды зерттеулер жүргізді, осы зерттеулер негізінде аймақтардың мұнайгаздылығы перспективаларын ғылыми тұрғыдан болжау шараларын жүзеге асырды, мұнай-газ шоғырлану белдемдерін даралап, геологиялық барлау жұмыстарының ұтымды бағыттарын негіздеді. Институт Қазақстан аумағын олардың перспективаларына қарай мұнайгазгеологиялық аудандастыру шараларын жүзеге асырды, «Қазмұнайгазбарлау» басқармасымен және Мәскеудің ВНИГНИ институтымен біріге отырып Қазақ КСР-ның 1:500000 масштабтағы мұнай мен газға болжау картасын құрастырды (1978 жылы басылып шықты), сол сияқты кейбір ғылыми-зерттеу және өндірістік мекемелермен біріге отырып Каспий маңы провицияларының 1:1000000 масштабтағы карталар сериясын жасақтады (1968 ж.). Институт геология, бұрғылау және ұңғыманы бекіту технологиясы, геохимия, көмірсутек жүйелерінің фазалық жағдайы т.с.с. бағыттардағы зерттеулер кешенін қазір де жалғастыруда.

Батыс Қазақстанның мұнай барлау өндірісінде Аралсор және Биікжал аса терең ұңғымаларын бұрғылау (7000 км-ге дейін) және тұзасты таужыныстар кешенінің мұнайлылығын негіздеу шаралары ірі оқиғалардың санатына жатады. Гурьев қаласында құрылған «Қазмұнайгазбарлау» басқармасы (бас геологтары С.Қурманов, Т.Нсанов, Э.Воцалевский) тұзасты тузілімдеріндегі мұнайлы-газды жатындарды аршу мақсатын көздеген терең ұңғымалар бұрғылау ісіне 1972 жылы кірісті. Көп кешікпей-ақ Жаңажол тұзасты кенорны (бас геологы З.Бөлекбаев) және Қарашығанақтың ғаламат ірі мұнайгазконденсатты жатындары (бас геологы С.Камалов) ашылды. 70-ші жылдарда басталған тұзасты кешендерін аршуға бағытталған бұрғылау жұмыстары 1980 жылы дүние жүзі бойынша ғаламат ірі кенорындардың алғашқы бестігіне кіретін Теңіз мұнай кенорнынының (бас геологтары Ж.Досмүхамбетов, М.Балғымбаев) ашылуына мүмкіндік берді.

Іздеу жұмыстарының нәтижелілігін қамтамасыз етуде техникалық қамсыздандыру шараларының кеңи түсуі, жұмыс көлемінің артуы, геофизикалық зерттеу әдістеріне жаңа әдістемелердің енгізілуі үлкен эсер етті. 1957 жылы Қазақ геофизикалық тресінің құрамына Гурьев мұнайкәсіпшілік кеңсесі берілді, ол 1960 жылы дербес «Қазақстанмұнайгео физика» тресі болып белініп шықты (бастығы Г.Хахимов). 1960 жылы Алматы қаласында Бүкілодақтық барлау геофизикасы институтының Қазақ белімшесі ұйымдастырылды. 1962 жылы «Қазгеофизтрестің» жөндеу шеберханасының негізінде «Қазгеофизприбор» эксперименттік зауыты құрылды. 60-шы жылдардың орта шеніне қарай Қазақстанның геофизикалық қызметі құрамында 6 экспедициясы және «Қазгеофизприбор» зауыты бар Қазақ геофизикалық тресінен, 4 экспедициясы бар Қазақстанмұнайгеофизика» тресінен, сол сияқты аумақтық геологиялық басқармалар құрамындағы 7 жекелеген геофизикалық экспедициялардан және бірнеше партиялардан құралды. Бұл жылдары мұнай іздеу геофизикалық жұмыстарының басым бөлігі Гурьев, Орал, Ақтөбе, Тұрлан (Шымкент қаласы), Іле (Алматы қаласы) геофизикалық экспедициялары, сол сияқты Қазақ КСР Геология министрлігінің құрамына кіретін Батыс Қазақстан (Гурьев қаласы) және Маңғыстау (Шевченко қаласы) кәсіптік-геофизикалық экспедициялар тарапынан жүргізілді. 1972 жылы республиканың Геология министрлігінің тәжрибелік-әдістемелік экспедициясы құрамында алғаш рет мамандандырылған есептеу орталығы құрылды. Бұрыннан белгілі кенорындардың қорларын арттыру және оларды толығымен барлау мақсатындағы сейсмикалық, кәсіптікжәне гравиметрлік жұмыстарды жүргізу қажеттілігіне байланысты КСРО-ның мұнай өнеркәсібі министрлігі Қазақстанда тағы да екі геофизикалық трест ашты, олар - Шевченко қаласында 1966 жылы қурылған «Маңғыстаумұнайгеофизика» және 1974 жылы Гурьев қаласында құрылған «Ембімұнайгеофизика» трестері.

1972 жылы Геология министрлігінің геофизикалық трестері таратылды, ал экспедициялар аумақтық геологиялық басқармалардың қарамағына берілді. Алайда, геофизикалық қондырғылар мен мамандарды жекелеген мекемелерге шашыратып жіберу нәтижесінде геофизикалық аппараттармен жабдықтау мәселесі нашарлап кетті, геофизикалық зерттеулерге деген ілтипат темендеді, жұмыс келемі мен сапасы кеміп кетті. Осындай жағымсыз тенденцияның алдын алу мақсатында 1981 жылы «Қазгеофизика» бірлестігі құрылды, оның қарамағына Геология министрлігінің бүкіл геофизикалық экспедициялары, сол сияқты жаңадан құрылған Маңғыстау және Алматы геофизикалық экспедициялары берілді.

Бұл кезеңде сейсмикалық зерттеулер күшті қарқынмен дамыды. Реттелген бағдарлы қабылдау әдісі мен ұңғымалық сейсмобарлау қолданыла бастады. Реттелген бағдарлы қабылдау әдісі кейінірек жүзеге асырылған толқындарды селекциялау және қосу тәсілдерінің алғашқы қарылғашы болатын, алайда аппаратураның жетілмегендігі салдарынан өте қолайсыз және технологиялық тұрғыданженді қамсыздандырылмаған еді. 1962 жылдан бастап «Қазгеофизтрест» мұнай мен газды тікелей іздеу проблемасы бойынша шағын-шағын жұмыстар атқарды. Іздеу геофизикалық жұмыстарына Шығыс Қазақстанның шөгінді алаптары кеңінен тартыла бастады. 1956-61 жылдар аралығында гравиметриямен және электрбарлаумен ұштастырылған сейсмикалық зерттеулер Жаркент ойысымында, Балқаш, Алакөл және Қарқара ойыстарында жүргізілді. Шу-Сарысу мен Сырдария депрессиялары ауқымында мұнай іздеу жұмыстары 1958 жылы басталды.

1971 жылдан бастап ауыспалы толқындар әдісінің бір рет кескіндеу тәсілінің орнына ортақ тереңдік нүктесін бірне- ше рет бақылау жүйесі қолданыла бастады. Сүйір бағдарланған кескіндеу әдісі, ұңғымалық сейсмобарлау әдістері, тік бағытта сейсмикалық кескіндеу әдісі, қаратылған годографтар әдісі сынақтан өтіп өндіріске енгізілді. Кескіндік сейсмобарлаумен (2D) қатар 70-ші жылдардың аяғында бақылаудың кеңістіктік жүйелері дами бастады, бұлар «кең кескіннен» үшөлшемді сейсмобаолауға (3D) дейінгі аралықта дамыды. Ең ірі 3D түсірулер 70-ші жылдардың екінші жартысында, 80-ші жылдардың басында Теңіз және Қарашығанақ кенорындарында жүргізілді.

Гравиметрлік түсірулер бұл кезеңді жыл сайын 200 мың шаршы км аумақты қамтып отырды. Қазақстан аумағы түгелімен 2 мгл арқылы жүргізілген изосызықтар кесіндісімен сипатталған 1:200000 масштабтағы түсірумен көмкерілді, ал Каспий су айдыны ауқымында 1:100000 масштабтағы түсіру шаралары жүзеге асырылды. Мұнай мен газға деген перспективалары бар алаптар ауқымының 10 %-ы 1:50000 масштабтағы, кейбір жекелеген бөлікшелер 1:25000-1:10- 000 масштабтарда түсірулермен жабылды. I, II және III санаттардағы өте дәл мемлекеттік тіректік гравиметрлік торап құрылды. Әр түрлі масштабтағы гравиметрлік карталар баспаға дайындалды.

Электрбарлаудың алуан түрлі модификациялары мен тәсілдері сынақтан еткізілді, олар: тік бағытта электрлік зон- дылау әдісі; қосөрісті электрлік зондылау әдісі; шақырылған потенциалдар әдісі; ерісті қалыптастырып зондылау әдісі; табиғи өpic әдісі; теллурлық токтар әдісі; магниттік-теллурлық кескіндеу әдісі; магниттік-теллурлық зондылау әдісі т.б. Шөгінді алаптарды әуемагниттік түсіру шаралары 1:1000000 - 1:50000 мастабтар аралығында жүргізілді. Республиканың бүкіл аумағы 1:200000 масштабтағы магниттік өріс карталарымен қамтамасыз етілді, мұнай мен газға перспективалы алаңдардың 90 %-ы 1:50000 масштабтағы түсірумен қамтылды. Кәсіптік-геофизикалық (каротаждық) зерттеулер әрбір ұңғыманы бұрғылау барыснда және геологиялық барлау процесінің барлық сатыларында жүргізіліп отырды. Міндетті түрде орындалуы тиіс жұмыстар кешеніне микрозондтармен жұмыс істеу, радиометрлік және акустикалық каротаждар кірді.

Далалық геофизиктердің, сарапшылардың, езге де мамандардың, сол сияқты ірі-ірі мұнай іздеу және кәсіптік- геофизикалық экспедициялардың басшылары қалыптасты, олар Қазақстанның мұнай байлығын ашуға айтарлықтай үлес қосты. Бұлардың қатарына кіретіндер: Т.Ақышев, К.Әлімбетов, М.Байларова, А.Будуров, Ю.Годин, С.Дәукеев, А.Живодеров, О.Жуйков, С.Карымсаков, Я.Каганский, В.Козмодемьянский, С.Қурманов, П.Корсун, П.Краев, А.Лати- фов, В.Матвеев, Д.Мырзағалиев, К.Мүхитов, М.Морозов, У.Мүхамбетов, В.Николенко, Б.Нуралиев, Н.Неволин, Н.Пе- тров, М.Садыров, Р.Сапожников, В.Сорокин, Ж.Талаев, С.Тарбаев, Х.Тутаев, Г.Хакимов, Н.Черепанов т.б.

Жоғарыда аталып көрсетілгендей, 70-90-шы жылдар жалпы Қазақстан үшін нәтижелі, жаңа ашылулар легі дүниеге келген жылдар болды. Қарқынды іздеу жұмыстары Каспий маңы ойысында, Үстіртте, Бозашыда және Оңтүстік Торғай ойысындағы Арысқұм ойысымында жалғасын тауып жатты. Каспий маңы ойысының солтүстік ернеуі өңірінен қоры жағынан шағын-шағын бірнеше мұнай-газ-конденсатты кенорындар - Тепелев, Токарев, Чинарев, Каменск, Дарьинск т.б. кенорындар - ашылды, бұлар таскөмір кезеңінде ойыстың солтүстік ернеуі қалыптасу дәуірінде пайда болған тектоникалық кертпештермен байланысты жаралған. Бұл нысандар тұзасты палеозойы түзілімдерінен ғаламат ірі Қарашығанақ мұнай-газ-конденсат кенорнының ашылуына ізашар рөлін атқарды, сөйтіп Каспий маңы ойысын зерттеудің алғашқы сатысында жорамалданған ғалымдар болжамы іс жүзінде расталды. Қарашығанақ кенорнының ашылуы жер қойнауын барлаушылар ұжымының еселі еңбегін ақтап берген ірі табыс болды.

Маңғыстауда триас түзілімдері өнімді болып шықты, Оңтүстік және Шығыс Жетібайдың бұрқақты мұнай ағымдары осы түзілімдерден алынды. Мұның өзі стратиграфиялық қиманың терең орналасқан деңгейлерін игеру арқылы мұнай өнімін арттыру перспективасын айтарлықтай кеңітті. Сөз болып отырған жылдарда, сол сияқты, Оңтүстік Маңғыстауда Қансу, Қарақұдық, Оңтүстік Аламұрын, Ракушты (Бақалтасты), Бектұрлы, Каспий маңы ойысынан Кенбай, Орысқазған, Қисымбай, Ровное т.с.с. кенорындар ашылды. Бұл кенорындардың қоры аса мол емес, десек те олардың ашылуы Қазақстанның мұнай өндіру өнеркәсібінің шикізат базасын айтарлықтай нығайтты.

Бұрынырақ атап өткеніміздей, 70-ші жылдардағы ірі ашылулар Бозащы түбегімен байланысты болды, мұнда аз- ақ уақыт аралығында Қаражамбас, Солтүстік Бозащы, Қаламқас, Жалғызтөбе т.с.с. мұнайлы-газды кенорындар ашылып дайындалды, сөйтіп игеруге берілді. Бозащы кенорындарының өздеріне тән ерекшеліктері олардың өнімді горизонттарының онша терең емес орналасуы және бор мен юра түзілімдерінің Бозащы дөңесіне қарай бірте-бір- те жұқара беруі салдарынан туындаған стратиграфиялық түтқыштарға шоғырланғандығы. Аталған кенорындардың мұнайы меншікті салмағының ауырлығымен және құрамында ванадийдің кейде 250 мг/т-ға дейін жететін жоғары мөлшерімен сипатталады. Бұл кенорындардың ашылуымен байланысты Маңғыстаудың шикізат базасы айтарлықтай кеңейе және нығая түсті, себебі олар қоры жағынан ірі кенорындарға жатады (әсіресе Қаламқас кенорны).

Каспий маңы ойысында, атап айтқанда оның шығыс ернеуінде тұзүсті мұнай кенорындарын іздеу шаралары тұзасты түзілімдерін зерттеумен алмастырылды, мұның өзі Жаңажол және тұзасты Кеңқияқ кенорындарының, ал кейінірек, яки 80-90-шы жылдары, Әлібекмола, Ұрықтау т.б. кенорындардың ашылуына мумкіндік берді. Тұзасты мұнайының ашылуына байланысты Ақтөбе облысының шикізат ресурстары бірнеше есе артты, сөйтіп жылдық өнім мөлшерін күрт көтеруге алғышарт жасады.

70-ші жылдардың басында Оңтүстік Қазақстанда Шу-Сарысу газды алабы ашылды. Табылған газ кенорындары - Придорожное, Амангелді, Анабай, Үшарал-Кемпіртөбе, Орталық т.б. - табиғи газ қорының шағындығымен ерекшеленеді. Барланған газ кенорындарының айтарлықтай арту- ын, Қазақстан Республикасының отын-энергетикалық кешені салаларының дамуы экономикалық дәуірлеуді қамтамасыз етудің перспективалық міндеттерін шешумен және батыс аймақтардың макроэкономикалық тұрақтылығын қалыпты жағдайда ұстаумен тікелей байланысты екендігін ескере отырып Қазақ КСР Минис- трлер кабинеті 1991 жылы 11 қазанда «Табиғи газды және газ- ды конденсатты барлаумен, өндірумен, тасымалдаумен және өңдеумен айналысатын «Қазақстангазөнеркәсіп» мемлекеттік газ конценрні туралы» деп аталатын №601 қаулі қабылдады. Мемлекеттік концерннің Басқарма төрағасы болып Е.Р.Әзербаев тағайындалды. Концерн табиғи газды өндіру, тасымалдау және сату кәсіпорындарын біріктірді. Сол сияқты, оның құрамына газ және мұнай салалары бағытындағы жобалау, құрылыс, қамтамасыз ету кәсіпорындары да кірді. Кейінірек «Қазақгаз» мемлекеттік холдинг компания мәртебесіне өткен бұл құрылым құрамында оннан астам акционерлік қоғамдар құрылды, олардың ішіндегі ең ірілері «Қарашығанақгазөнеркәсіп» және «Батыстасы- малгаз» (Азербаев Е.Р., «Стратегия и социально-экономическая эффективность развития газовой промышленности Казахстана», Орал, 1999 ж.).

Сол жылдары мұнай мен газ іздеу жұмыстарымен Қазақстанның оңтүстік облыстарындағы алаптар - Арал, Сыр- дарья, Оңтүстік Торғай т.б. алаптар - қамтыла бастады. Торгай ойысымының оңтүстігінде 1984 жылы ірі газды- мұнайлы Құмкөл кенорны және басқа бірнеше мұнай мен газ кенорындары - Майбұлақ, Оңтүстік Құмкөл, Арысқұм, Қоныс, Оңтүстік және Солтүстік-Батыс Қоныс, Қызылқия, Нұралы, Ащысай, Ақшабұлақ, Бектас т.б. - ашылды. Бұл ауданның перспективасын іске қосуда «Қазгеофизика» бірлестігінің және оның экспедицияларының (Тұрлан, Іле, Алматы, Әуегеологиягеофизика) бағдарлы түрде жүргізілген өнеркәсіптік геофизикалық жұмыстары үлкен рөл атқарды.

70-ші жылдардың аяғы және 80-ші жылдардың басы тағы бір керемет ашылумен сипатталды, ол Каспий маңы ойысының оңтүстік ернеуінің тұзасты түзілімдермен байланысты, қоры жағынан ғаламат ірі Теңіз кенорнының ашы- луы. Теңізде, Қарашығанақта, Жаңажолда, Кеңқияқта, Әлібекмолада, Королевте, басқа да кенорындарда тұзасты мұнайының табылуы бүкіл республика бойынша мұнайдың барланған қорларын еселей арттырды.

Өткен ғасырдың 90-шы жылдарының басында республикадағы мұнай мен газдың дайындалған қорларын күрт көтеруге мүмкіндік беретін ірі ашылулар негізінен Каспий теңізі су айдынының түбін игеру нәтижесінде ғана жүзеге асатындығы айқын болды. Мұнда Кеңес кезеңінің өзінде-ақ геофизикалық зерттеулер жүргізілген болатын, бұл жұмыстар палеозойлық карбонатты платформаның Теңіз-Қаратон бөлікшесі Каспий теңізінің табанында да жалғасатындығы белгілі болған-ды.

Бұл материалдар 1988-1989 жылдары КСРО-ның Мемлекеттік жоспарлау комитетінде сараланғаннан кейін аталған аймақ КСРО-ның стратегиялық резервтік белдеміне жатқызылған болатын. 1992 жылдың желтоқсанында Қазақстан Каспий теңізі табанында мұнай іздеу жүмыстарын жүргізуге мүдделі екендігін бүкіл әлемге паш етті. Сол жылдың екінші жартысында құрамына Б.Қуандықов (төраға), М.Бочков, И.Беспаев, О.Ақшолақов, А.Бижанов, Э.Воцалевский, Ж.Марабаев, И.Хафизов, С.Гулый кіретін қазақстандық мамандар тобы «Каспий теңізінің Қазақстандық секторын игерудің Мемлекеттік бағдарламасын» дайындады. Қазақстан Республикасының Үкіметі өзінің 1993 жылғы 13 ақпандағы №97 Қаулісіне сәйкес Каспий су айдынындағы мұнайлы-газды кенорындарды геологиялық-геофизикалық зерттеуге және игеруге бағытталған жұмыстардың бағдарламасын іске асыру мақсатында «Қазақстан каспий қайраң» мемлекет- тік компаниясы құрылды. Бұл компанияның алғашқы президенті болып Б.Қуандықов тағайындалды.

1993 жылдың 3 желтоқсанында ҚР Үкіметі халықаралық консорциум құру туралы бір топ шетелдік компаниялармен халықаралық келісімге қол қойды.Бұл компаниялар-5НЕІЬ(Голландия), STATOIL (Норвегия), MOBIL(CLUA), BP (Англия), BRITISH GAS (Англия), TOTAL (Франция), AGIP (Италия). Консорциумның операторы болып «Қазақстан каспий қайраң» мемлекеттік компаниясы, ал консорциумның директоры болып Ж.Н.Марабаев тағайындалды.

1994-1996 жылдары теңіз айдынының 100 мың км² аумағында сейсмикалық, экологиялық, инфрақұрылымдық т.б. зерттеулер жүргізілді. Сейсмикалық жұмыстар көмегімен Каспийдің қазақстандық секторының аймақтық құрылысы зерттелді, мұның нәтижесінде көптеген жергілікті тұтқыштар - Қашаған, Қурманғазы, Қаламқас-теңіз т.б. - анықталды. Бұлардың кейбіреуі іздеу бұрғылауын қою мақсатында одан әрі пысықтала түсті. 1997 жылы Қазақстан Үкіметі ОКИОК Консорциумымен өнімді бөлісу туралы Келісім-шартқа қол қойды, ал 1999 жылы іздеу бұрғылауы басталды. 2000 жылдың шілде айында Консорциум Шығыс Қашағандағы №1 ұңғыма көмегімен кенорын ашылғандығын жария етті. Нақ сол сәтте аталған ұңғымадан алынған мұнай құйылған капсуланы қолына ұстап тұрып Қазақстан Президенті Нұрсұлтан Назарбаев былай деді: «Бүгін қазақ халқы үшін бақытты күн. Қашағаннан мұнай табылуы - біздің тәуелсіздігімізге, болашақта дәуірлеуімізге, біздің адамдар өмірінің жақсара түсетініне жасалған көмек. Қазақстандықтардың үлкен үміті ақталды». Шығыс Қашағаннан кейін де бірнеше кенорындар ашылды, олар - Батыс Қашаған, Қаламқас-теңіз, Қайраң, Ақтоты және Оңтүстік-Батыс Қашаған. Ал теңіздің ресейлік секторында Широтное және Хвалын кенорындары ашыл- ды. Қашаған кенорнының ашылуы республика мұнайының қорын 35 %-ға өсіруге мүмкіндік берді.

Каспийдің қазақстандық секторының мұнай-газға деген потенциалы енді-енді ғана игеріле бастады.