Кебіс
Кебіс – мәсінің сыртынан киюге арналған, былғарыдан тігілген қонышсыз аяқ киім. Даладан үйге кіргенде оң жақ босағаға кебісті шешіп, қатарластырып, тұмсығын отқа, сірі өкшесін іргеге қаратып қояды. Мәсімен таза сырмақ, кілем, текемет үстіне шығып отырады.
Тігілу барысы
Кебіс тігу – арнаулы қалыптан шыққан былғарыдан, көннен ине-жіпті пайдалана отырып қонышсыз аяқкиім тігу. Адамдардың жастарына қарай кебістің де арнаулы қалыптары болады. Кебістің басы жұмсақ былғарыдан, табаны мен күлшіні, шажамайлығы қатты ұлтаннан пішіліп тігіледі. Кебісті пішу, ұлтарып тігу, оның өкшесін салудың барлық әдістері де етіктің басын тігумен бірдей. Бірақ кебістің ернеуі астарланып, шеті сыздықталады да, өте жіңішке тарамыспен екі қатар қайылып отырады. Кебісті етік сияқты мол, кең етіп тікпейді. Кебісті былғарысын жібітіп, қалыпқа түскен соң қатты тартып, ыспалай отырып қатырады. Шажамайдың астары мен күлшіннің аралығына желім құйып қатайтады. Шажамайдың, күлшіннің сырты жұмырланып тұрады.
Кебістің өкшелігі мен ернеуінің арасы, яғни шажамайы жақсы былғарымен астарланады. Сыны бұзылмау үшін кебістің ұлтарақшасы мен өкшеліктеріне ең шымыр ұлтандар мен тоздар (қайыңның қабығы) салынып, кепкен қайың шегемен шегеленіп, тарамыспен қайып тігіледі. Аяқтан түсіп қалмауы үшін оны тереңдеу етіп, үстін молырақ шығарып тігеді.
Кебістің былғарысын оюлап құрап, кестелеп, оның ернеулерін кепсерлеп, өкшелігіне мық (басы бүркеншікті әшекейлі шеге) қағып, өкшесіне жезден, мыстан нәл орнатып, шажамайларын күміспен өрнектеп, ернеуіне сызықты ою батырып немесе түрлі тігіс өрнектерімен әшекейлейді.
Кейбір кебістің өкшесіне үшбұрышты қайың шегеленіп бекітіледі де кебіспен бірге тігіледі. Мұны батқы немесе тіреме деп атайды. Қырынан қарағанда, батқы кебістің өкшесінде бұлтиып көрініп тұрады. Ол атты тебініп жүргізу үшін жасалады. Батқылы кебістер қазір тігілмейді, мүлдем ұмытылған.
Түрлері мен ерекшеліктері
- Кебіс пішілуіне, тігілуіне, жайпақтығына қарай мықшима, биік өкше, үшкір тұмсық, көксауыр, құмырысқа бел, жезөкше, қазық өкше, үшкір бас деп аталады. Бұлар жастарға арналып тігілген.
- Сәндік үшін киетін кебістерді алтын, күміс құйма, тіреме, көксауырлармен оюлап әшекейлейді. Көксауыр, шоңқайма кебісті қыз-келіншектер киген.
- Әйелдерге арналған кебістер түрлі-түсті жұқа былғарыдан тігіліп, биік өкше қағылған, әртүрлі жібек жіптермен кестеленіп көркемделген. Әсем кебісті ұзатылатын қыздарға арнап тіккен, ол алтын кебіс аталған. Алтын шытыралармен әшекейленген қымбат бағалы кебіс туралы мәліметтер қазақ фольклорында мол кездеседі.
- Кебістің шолақ қонышты жайтабан, кең ауыз деп аталатын түрлерін қарт кісілер киеді.
- Ер адамдарға арналған кебісті көннен немесе қалың былғарыдан түзу табанпішімінде немесе жайпақтап өкшесін аласа етіп тігеді. Әдетте, еркек етіктері мен кебістерінің өкшесіне темірден нәл қағады.
- Кебістің бөкі немесе бекі деп аталатын түрлері түйе терісінен тігіледі.
ХХ ғ.-дың екінші жартысынан бастап кебістің сипаты өзгере бастады. Өкшесіне бірнеше қабат ұлтан салынып, шегеленетін, тұмсығы домалақтау етіп жасалатын болды. Cапиян терілерден ою-өрнек салып, зерлеп тігілген кебістер де кездеседі. Кебістің өкшелігіне мық қағып, өкшесіне жезден, мыстан нәл орнатып, шажамайларын күміспен өрнектеп, ернеуіне сызықты ою батырып әшекелейді.[1]
Сөз морфологиясы
Бұл сөз аяқ киім мағынасында иран тілінде де бар. Бірақ тұлғасы «кәфш» қалпында көрінеді (Пер.-рус. сл., 1983, 335). Әрине, бұл сөз түбірінің алғашқы мағынасы басқаша болғандығын да иран тілінен іздеп табамыз. Онда «кәф» немесе «кәфф» – аяқтың табаны деген мағынада қолданылады (бұл да сонда, 333). Дүние жүзіндегі бірқатар тілдерде (үнді, араб, ескі ағылшын, фин, эстон сияқты тілдерде) «һоф», «кәпп», «кәппә» тұлғалы сөздер «табан» мағынасында (В. М. Ил.-Св., ОСНЯ, 1971, 347) ұғынатындығын да ескерте кетеміз. «Табан» мағынасын беретін басқа тілдердегі «кәф» сөзі, одан туындаған «кәфш» сөздері қазақ тіліне ауысқаннан кейін «кебіс» іспеттес дыбыстық өзгеріске ұшырап, мағынасын дәлірек қазақшаласақ – «табандық киім» болмақ.[2]
Дереккөздер
- ↑ ҚАЗАҚТЫҢ ЭТНОГРАФИЯЛЫҚ КАТЕГОРИЯЛАР, ҰҒЫМДАР МЕН АТАУЛАРЫНЫҢ ДӘСТҮРЛI ЖҮЙЕСI. Энциклопедия. – Алматы: РПК “СЛОН”, 2012. – (илл.) ISBN 978-601-7026-17-23-том: К – Қ – 736 бет.ISBN 978-601-7026-21-9
- ↑ Бес жүз бес сөз.— Алматы: Рауан, 1994 жыл. ISBN 5-625-02459-6
Әдебиеттер
- Қазақ эпосы. 6-кітап. Алматы, 1957;
- Қасиманұлы С. Илей білген теріні тон етеді. ҚӘ. №18. 1992.01.05;
- Шойбеков Р.Н. Етікшілік өнеріне байланысты кейбір атаулар. Тілтаным. 2006. №3. 55-60 бб.;
- Қазақтың дәстүрлі киім-кешегі. Ғылыми каталог (қазақ, орыс, ағылшын тілдерінде). Ғылыми редактор және жоба жетекшісі Нұрсан Әлімбай. Алматы: Өнер, 2009;
- ҚР МОМ – материалдарынан;
- ОМЭЭ – материалдарынан.