Кокча

Кокча, Кокча-3 – қола дәуірінен сақталған зират. Арал теңізінің оңтүстігінде, Әмудария сағасындағы Сұлтанүйіздағы қыраты маңында орналасқан. 1954 – 55 ж. М.А. Итина, С.П. Толстов зерттеді. Ақшадарияның ескі арнасынан солтүстікке қарай 300 м жердегі тақырдан 100-ден астам қабір орны табылған. Сондай-ақ, зират маңында сол дәуірден қалған қоныс пен егістік орындары да сақталған. Барлығы 74 қабір қазылды. Қола дәуіріне тән тас қоршаулар мұнда жоқ екені анықталды, адам мүрделері тікбұрыш пішіндес шұңқыр қабірлерге қойылған. Олардың бірқатарында ерлер мен әйелдер жұп-жұптан жерленген. Оның үстіне, екінші мәйітті қою үшін бірінші өлген адамның қабірін қайта ашып отыру дәстүрі болғандығы дәлелденді. Заттай деректердің негізгі тобы – қыш ыдыстар. Геометриялық оюлармен безендірілген 76 құмыра, көптеген қола білезіктер Андрон мәдениетінің дәстүрлеріне ұқсас. 30-дан астам бас сүйекті зерттеу нәтижелері зиратта жерленген адамдардың бет әлпеті, негізінен, екі түрге бөлінетінін анықтады. Бұлар Қазақстан тұрғындарына тән андрондық және алыс оңтүстіктен, яғни Үндістан өлкелерінен бастау алатын үнді-дравидтық нәсілдерге жатады. Зират қола дәуірінде Аралдың оңтүстігінде кеңінен тараған Тазабағияб мәдениетінің ескерткіші болып табылады. Ғалымдардың пікірінше, бұл мәдениет солтүстіктегі далалық өлкелерден, яғни Қазақстаннан барған, Андрон мәдениетін жасаған тайпалардың аса үлкен ықпалы нәтижесінде қалыптасқан. Кейде оны жеке мәдениет емес, қазақстандық Андрон мәдениетінің оңтүстікке таман оқшауланып кеткен бір нұсқасы деп те айтады. Зират б.з.б. 13 – 11 ғасырлармен мерзімделеді.