Кіші Қарашай ауданы
| Кіші Қарашай ауданы | |||
| қараш.-малқ. Гитче Къарачай район[1] ноғ. Кишкей-Карашай район[2] абаз. -{Къарчачкӏвын район}-[3] кабард.-шерк. Мало-Къэрэшей район / Мало-Къэрэшей куей[4][5] | |||
| |||
| Әкімшілігі | |||
|---|---|---|---|
| Ел | |||
| Кіреді | |||
| Енеді |
10 муниципалды құрылым | ||
| Әкім. орт. |
Үшкекен ауылы | ||
| Аудан басшысы – аудандық кеңес төрағасы |
Тамбиев Умар Хасанович | ||
| Әкімшілік басшысы |
Байрамуков Рамазан Пахатович | ||
| Тарихы мен географиясы | |||
| Координаттары |
43°56′38″ с. е. 42°30′55″ ш. б. / 43.94389° с. е. 42.51528° ш. б. (G) (O) (Я)Координаттар: 43°56′38″ с. е. 42°30′55″ ш. б. / 43.94389° с. е. 42.51528° ш. б. (G) (O) (Я) | ||
| Құрылған уақыты |
1922 | ||
| Жер аумағы |
1291,89 км² (4 орын) | ||
| Тұрғындары | |||
| Тұрғыны |
▼43 244 адам (2021)(9,22 %, 4 орын) | ||
| Тығыздығы |
33,47 адам/км² | ||
| Ұлттық құрамы |
қарашайлар, абазиндер, орыстар және т.б. | ||
| Телефон коды |
87877 | ||
| Пошта индекстері |
369380-82, 85-89, 92-94 | ||
|
| |||
 Кіші Қарашай ауданы Ортаққорда
Координаттар: 43°56′38″ с. е. 42°30′55″ ш. б. / 43.94389° с. е. 42.51528° ш. б. (G) (O) (Я) | |||
.svg)
Кіші Қарашай ауданы — Ресей Федерациясының Қарашай-Шеркес Республикасы құрамындағы әкімшілік-аумақтық бірлік және муниципалдық құрылым (муниципалдық аудан).
Әкімшілік орталығы — Үшкекен ауылы.
Географиясы[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Ауданы 1291,89 км² (2015 жылдан бастап).
Тарихы[өңдеу | қайнарын өңдеу]
XX ғасырдың басына қарай қазіргі Кіші Қарашай ауданының аумағы Қобан облысының Баталпаша бөлімі (Құмлооп ауылы), Налшық округі (Хасауыт ауылы) және Терек облысының Пятигорск бөлімінің (Ескі-Әбік ауылы) құрамына кірді.
Кіші Қарашай ауданы алғаш рет 1922 жылы жаңадан құрылған Қарашай-Шеркес автономиялық облысының Кіші Қарашай округі ретінде құрылды. Ол кезде округ орталығы округтың өзіне кірмейтін Кисловодск қаласы болды. 1957 жылы Қарашай-Шеркес автономиялық облысы қайта құрылып, оның құрамында Кіші Қарашай ауданы қайта құрылғаннан кейін аудан орталығы Үшкекен ауылына көшті.
1963 жылы 1 ақпанда қолданыстағы 6 ауылдық ауданның орнына Адыге-Хабыл (орталығы Адыге-Хабыл ауылы), Зеленшік (орталығы Зеленшік ауылы), Қарашай (орталығы Қарашай қаласы), Кіші Қарашай (орталығы Үшкекен ауылы), Қобан (орталығы Жегетай ауылы), Хабез (орталығы Хабез ауылы).
1965 жылы 12 қаңтарда РКФСР Жоғарғы Кеңесінің төралқасы қаулы шығарды:
- Ұрып ауданы құрылсын — орталығы Преградная ауылы болсын;
- Қарашай-Шеркес автономиялық облысының Ұрып өнеркәсіптік ауданы таратылсын;
- Қарашай-Шеркес автономиялық облысының Адыге-Хабыл, Зеленшік, Қарашай, Кіші Қарашай, Қобан және Хабез ауылдық аудандары аудан болып қайта құрылсын.
Тұрғыны[өңдеу | қайнарын өңдеу]
| 1970 | 1979 | 1989 | 2002 | 2010 | 2011 | 2012 | 2013 | 2014 |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 32 425 | ↘31 790 | ↗36 860 | ↗39 456 | ↗43 318 | →43 318 | ↗43 524 | ↘43 472 | ↗43 529 |
| 2015 | 2016 | 2017 | 2018 | 2019 | 2020 | 2021 | 2023 | |
| ↗43 543 | ↘43 470 | ↗43 473 | ↗43 662 | ↘43 520 | ↘43 308 | ↘43 244 | ↘42 803 |
- Ұлттық құрамы
| Халық | 2002 жылдағы, адам саны[6] |
2010 жылдағы, адам саны[7] |
|---|---|---|
| Қарашайлар | 33 428 (84,7 %) | 37 643 (87,49 %) |
| Абазиндер | 3 396 (8,6 %) | 3 373 (7,84 %) |
| Орыстар | 1 124 (2,8 %) | 939 (2,18 %) |
| Кабардалар | 334 (0,8 %) | 302 (0,70 %) |
| Малқарлар | 159 (0,4 %) | 145 (0,34 %) |
| Ноғайлар | 137 (0,3 %) | 114 (0,26 %) |
| Лактар | 72 (0,2 %) | 62 (0,14 %) |
| Шешендер | 230 (0,6 %) | 60 (0,14 %) |
| Татарлар | 96 (0,2 %) | 43 (0,10 %) |
| Шеркестер | 35 (0,1 %) | 40 (0,09 %) |
| Өзбектер | 19 (<0,1 %) | 37 (0,09 %) |
| Аварлар | 36 (0,1 %) | 30 (0,07 %) |
| Әзербайжандар | 34 (0,1 %) | 30 (0,07 %) |
| Украиндар | 75 (0,2 %) | 27 (0,06 %) |
| басқа ұлттар | 281 (0,7 %) | 179 (0,42 %) |
1959 жылғы халық санағы бойынша Қарашай-Шеркес АО Кіші Қарашай ауданында қарашайлар — 61%, орыстар — 16,2%, абазиндер — 16,2% құрады[8].
Муниципалдық құрылымы[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Кіші Қарашай муниципалды ауданының құрамына ауылдық қоныс мәртебесі бар 10 муниципалдық құрылым кіреді[9].
| № | Ауылдық қоныс | Әкімшілік орталығы | Елді мекендер саны | Тұрғындары (адам) | Ауданы (км²) |
|---|---|---|---|---|---|
| 1 | Джаға | Джаға ауылы | 1 | ↘2361 | 154,41 |
| 2 | Кішібалық | Кішібалық ауылы | 2 | ↘723 | 233,84 |
| 3 | Красный Восток | Красный Восток ауылы | 1 | ↘3821 | 81,71 |
| 4 | Красный Курган | Красный Курган ауылы | 3 | ↘4057 | 149,95 |
| 5 | Қызыл Покун | Қызыл Покун ауылы | 1 | ↘947 | 60,75 |
| 6 | Первомайское | Первомайское ауылы | 1 | ↘6444 | 166,14 |
| 7 | Римгорское | Римгорское ауылы | 1 | ↘1632 | 34,13 |
| 8 | Терезе | Терезе ауылы | 1 | ↘6516 | 182,13 |
| 9 | Үшкекен | Үшкекен ауылы | 2 | ↘15 702 | 338,64 |
| 10 | Елқос | Елқос ауылы | 1 | ↘600 | 9,93 |
Елді мекендері[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Кіші Қарашай ауданында 14 ауылдық елді мекен бар[10].
| Аудандағы елді мекендер тізімі | ||||
|---|---|---|---|---|
| № | Елді мекен | Түрі | Тұрғындары | Ауылдық қоныс |
| 1 | Ақсу | қоныс | ↘0 | Красный Курган |
| 2 | Водовод | қоныс | →0 | Үшкекен |
| 3 | Джага | ауыл | ↘2361 | Джаға |
| 4 | Кішібалық | ауыл | ↗676 | Кішібалық |
| 5 | Коммунстрой | қоныс | ↘74 | Красный Курган |
| 6 | Красный Восток | ауыл | ↘3821 | Красный Восток |
| 7 | Красный Курган | ауыл | ↗4029 | Красный Курган |
| 8 | Қызыл Покун | ауыл | ↘947 | Қызыл Покун |
| 9 | Первомайское | ауыл | ↘6444 | Первомайское |
| 10 | Римгорское | ауыл | ↘1632 | Римгорское |
| 11 | Терезе | ауыл | ↘6516 | Терезе |
| 12 | Үшкекен | ауыл | ↘15 702 | Үшкекен |
| 13 | Схауат | ауыл | ↘53 | Кішібалық |
| 14 | Елқос | ауыл | ↘600 | Елқос |
Көрікті жерлері[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Ауданда көптеген табиғи туристік орындар бар. Олардың ішінде:
- Кішібалық, Хасауыт және Мушта өзендерінің аңғарларындағы минералды бұлақтар;
- Балды сарқырамалар;
- Рим-Гора;
- Хасаут қаумалы: Подкумок, Ешкакон және Хасаут өзендерінің жоғарғы ағысы, Үлкен және Малый Бермамыт тауларының ауданы.
Дереккөздер[өңдеу | қайнарын өңдеу]
- ↑ Суюнчев Х. И., Урусбиев И. Х. Русско-карачаево-балкарский словарь. Около 35 000 слов. М.: «Советская Энциклопедия», 1965. С. 220, 263, 528.
- ↑ КЧР Басшысынынъ эм Правительствосынынъ пресс-службасы. Яс-явкага эс берип // Ногай давысы, № 49, 28 июня 2018. С. 1.. Басты дереккөзінен мұрағатталған 7 шілде 2018.(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 6 шілде 2018.
- ↑ Р. Быда. Ужвыгьи маджьгыт шӏыцкI // Абазашта, № 53, 30 июня 2018. С. 2.. Басты дереккөзінен мұрағатталған 7 шілде 2018.(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 7 шілде 2018.
- ↑ И. Туаршы. Бжьыхьэ дэшыгъуэр // Черкес хэку, № 78, 5 октября 2017. С. 3..(қолжетпейтін сілтеме)
- ↑ Апажев М. Л., Коков Дж. Н. Кабардино-черкесско-русский словарь. Около 27 000 слов / Под ред. доктора филологических наук Бижоева Б. Ч. Нальчик: «Эльбрус», 2008. С. 191, 391.
- ↑ 2002 жылғы Бүкілресейлік халық санағының деректері: таблица 02c. М.: Федеральная служба государственной статистики, 2004. (2002zip Мұрағатталған 6 қазанның 2014 жылы., см. прим. Мұрағатталған 5 наурыздың 2016 жылы.)
- ↑ 2010 жылғы Бүкілресейлік халық санағы. Том 3. Ұлттық құрамы мен тілді пайдалануы, азаматтық. Басты дереккөзінен мұрағатталған 13 желтоқсан 2017.(қолжетпейтін сілтеме)
- ↑ Этнокавказ. Национальный состав населения КЧР по переписям 1926—2010 годов.(қолжетпейтін сілтеме)
- ↑ Закон КЧР от 12 января 2005 года N 11-РЗ «Об установлении границ муниципальных образований на территории Малокарачаевского района и наделении их соответствующим статусом».(қолжетпейтін сілтеме)
- ↑ Закон Карачаево-Черкесской Республики от 24 февраля 2004 года № 84-РЗ «Об административно-территориальном устройстве Карачаево-Черкесской Республики».(қолжетпейтін сілтеме)