Көкөністер, жеміс-жидектер және бөлме өсімдіктері

Бақша орамжапырағы

Орамжапырақ - шаршыгүлділер тұқымдас бір, екі және көпжылдық

өте бағалы көкөністік дақыл. Орамжапырақтың 35-ке жуық түрі бар. Олар Еуразияда, Солтүстік Африкада, көбінесе Жерорта теңізі елдерінде өсіріледі. Оның түрлері: ақ қауданды орамжапырақ, жапырақты, брюсселъдік, кольраби, гүлді орамжапырақтар.

Гүлді орамжапырақ - шаршыгүлділер тұқымдас біржылдық жаздық және күздік көкөністік дақыл. Оның сабағының биіктігі 70 сантиметрге дейін жетеді. Жапырақтарының ұзындығы - 30-90 см. Гүлшоғыры - тығыз шоқпарбас. Гүлсағақтың және бітеугүлдің тармақтары қысқарып, жуандауынан гүлшоғыр пайда болады. Гүлшоғырдың тармақтары өсе келе ұзарып, қалыпты гүл орналасатын өркен түзеді. Гүлдерінің ені 1,5-2,5 см. Күлте жапырақшалары ақ немесе сары түсті болып келеді. Жемісі - бұршаққын. Тағамға өзгерген гүлшоғыр пайдаланылады. Гүлшоғырдың құрамында 1,2-4,4% қант, 1,5- 3,7% нәруыз және 180 мг-ға дейін С витамині болады.

Гүлді орамжапырақ - қауданды орамжапырақтан кейінгі кеңінен мәдени түрге айналған көкөністік дақыл. Гүлді орамжапырақ жылу талғамайды, сондықтан төмен температурада да жақсы өседі. Ауа райы ыстық болса, оның шоқпарбасы болбырап, қопсып кетеді. Аздаған суыққа төзімді дақыл, ылғалдылықты қажет етеді. Гүлді орамжапырақ жарық сүйеді. Көлеңке басымырақ болса, өсімді кезеңі ұзарып, шоқпарбасы ұсақталып кетеді. Ақ қауданды орамжапыраққа қарағанда бұл топырақ құнарлылығын қалайды. Гүлді орамжапырақ өсірудің сан алуан жолдары бар.

Ашық ызбарда (грунт) өсіру үшін 40-60 күндік көшеті пайдаланылады. Көшетті ерте көктемде егіп даярласа, жаз басында түсім алуға әбден болады. Жазда және күзде пайдаланылатын кететін көктемнің соңынан жаз ортасына дейін гүлзарға отырғызу қажет. Ал түсімді күзде-қыста пайдалану қажет болса, әр түрлі орындарда одан әрі өсіреді. Шоқпарбасы қаңтар-ақпанда пайдаланылатын жағдайда одан әрі өсірілетін орынның температура 1-5 С болуы тиіс. Шоқпарбас біркелкі пісіп жетілмейді. Сондықтан оның пісіп жетілуін қадағалан, дер кезінде таңдап жинаған жөн. Өйтпеген жағдайда шоқпарбастар болбырау пайда- лану сапасынан айырылады.

Апельсин

Жеміс-жидек дақылдары - шырынды және құрғақ жеміс-жидекті өсімдіктер. Жеміс-жидекті дақылдардың жемісі 6 топқа бөлінеді. Олар: шекілдеуікті (алма, долана), сүйекті (шие, алхоры), жидекті (қарақат, жүзім) жемістер. Сондай-ақ жаңғақты (талшын, жаңғақ), цитрусты (мандарин, апельсин) және субтропиктік (құрма, інжір) жемістер. Қазақстанның оңтүстігі және оңтүстік-шығысында алма, алмұрт, алхоры өсіріледі. Ал солтүстік, орталық, шығыс аймақтарында тошала, қарақат, долана, шәңгіш, шетен өседі.

Таңқурай - қосжарнақтылар класы раушангүлділер тұқымдасына жататын биіктігі 1,5 м шала бұталы дақыл. Қазақстанда таңқурайлардың жемісі ірі, бірнеше іріктемелері өсіріледі. Ақ күлтелі гүлдерінде өте көп аталықтар мен аналықтар орналасады. Жемісі - қызыл, кейде сары көпсүйекті. Сондықтан жемістің бұл түрі жидек деп саналмайды. Жемісі тәтті, хош иісті. Пісіп жетілген кезде гүлтабаннан және тостағанша жапырақшадан оңай ажырайды. Жемісінде 11 %-ға дейін қант, 0,3%-ға дейін илік заттар, С, А, В витаминдер бар. Тұқымында 22% мөлшерінде май болады. Таңқурай егілген 1 га жерден 100 килограмға дейін бал алынады.

Таңқурайды тамыр атпасынан және тамыр қалемшесінен өсіреді. Көктемде немесе күзде қатардағы ара қашықтығын 30-50 см алшақтықта отырғызады. Қатар аралықтары 2,5-3 м болуы қажет. Түсімін жақсартыл, оларды тозаңдандыру үшін омарта пайдаланылады. Отырғызылған таңқурай түптері қалыптаса бастайды. Әр түпте 8 - 1 0 өркен қалдырыл, нашар өскен өркендерді жұлып алады. Жемістерін көтере алмай, сабақтары иілмеу ішін қатарластырып сүйеніш қазық қағады. Жемістердің пісіп жетілуі біркелкі емес. Сондықтан жемісті әрбір 2 - 3 күн сайын жинап алған жөн. Жемісі жалпы 20 күнде пісіп жетіледі. Таңқурайдан 2 айға дейін жеміс жинауға болады. Жемісін жейді, сондай-ақ одан тоспа, компот, шырын дайындалады.

Бөлме өсімдіктері де қолдан өсіріліп, мәдени түрге айналған. Олар тек сәндік мақсатта емес, өте қажетті қызмет атқару үшін де бөлмеле өсіріледі. Алоэ, кактус, бегония, бальзамин, қазтамақ, қытайлық раушан және т. б. биология кабинетінде көбірек өсіріледі. Бұлардың ішінде бальзамин, қазтамақ,қытайлық раушан әдемі гүлдерімен бөлмеге сән береді. Дәрілік мақсатта көбірек қолданылатын түрлері де бар.

Бөлме өсімдігі кактустың жапырақтары түгелдей тікенекке айналған. Бұл оның қоршаған орта жағдайына бейімделу айғағы. Лимон, апельсин, мандарин, пальма, қырықжапырақтарды (папоротник) бөлмеле өсіруге болады. Демек бөлме өсімдіктерінің ішінде шөптекті, бұта, шала бұта қалпында өсетін өсімдік түрлері бар. Бөлме өсімдіктері негізінен алғанда жас өркендерінен (қаламша) көбірек көбейтіледі.

Қаламша - өсімдіктен бөліп алатын биіктігі 8-10 см шамасындағы жас өркен. Дәрілік өсімдік алоэ да қаламша арқылы өсіріледі.

Алоэ

Алоэ - лалагүлділер тұқымдасына, даражарнақтылар класына жататын шырынды өсімдік. Оның шырыны сағақсыз жапырақтарына жиналалы. Жапырағының пішіні сәл иілген қылышқа ұқсайды. Жиектері тікенектермен көмкерілген, өркенге кезектесіп орналасады. Тыңайтылған ылғалды топырақта жақсы өседі. Жас өркендерін шығарып, түптеніп өсе береді, жас өркендерін бөліп алып, 1 — 2 күн солдырып, құмырадағы топыраққа отырғызады. 5 - 6 жылда, кейде 10-15 жылда сабағының ұшынан шашақ тәрізді гүлшоғыры шығады. Күлтесі қызғылт-сары түсті болады.

Алоэны мынадай мақсаттарға:

1. Жапырақтардың құрылысын өткенде сағақсыз жапырақтың мысалы ретінде;
2. Жапырағына шырын жинап, суды аз буландыратын, шөлді жерлерде төзімді өсімдік ретінде;
3. Дәрілік қасиетімен танысуға пайдаланылады.

Алоэның жапырағын кескенде дәмі ащы сары түсті шырын ағады, ол шырыннан медицинада түрлі дәрілер жасайды. Алоэ дәрісі - асқазан, ішектегі жараларға, дизентерияға, терідегі іріңдеген жараларды жазуға пайдаланылады. Туберкулез ауруына қарсы қолданады. Абайсызда қолды пышақ кескенде, іріңдеген жара шықса, алоэ жапырағын ортасынан қақ жарып жараға таңыл қоюға болады.

Бөлме өсімдіктері адам ағзасына өте пайдалы, бөлмеге түрлі өсімдіктер өсіруді әдетке айналдырыңдар.Тағамға пайдаланылатын бау-бақшалық жемістер көкөністер (орамжапырақ, қияр, сәбіз) деп аталады. Ал көкөніс алу үшін өсірілетін мәдени өсімдіктерді көкөніс дақылдары (сарымсақ, қызанақ, асқабақ, т. б.) дейді. Шырынды және құрғақ жеміс-жидектер болады.

Жидек дегеніміз - жеміссерігі жұқа қабықты, сондай-ақ жемісаралық пен жеміс іші шырынды көпжемісті шырынды жеміс (алқа, лала, жүзім, қызамық, т. б. тұқымдастар).

Жеміс-жидек дақылды өсімдіктердің жемісі 6 топқа бөлінеді: - шекілдеуік жемісті;

- сүйек жемісті;

- жидек жемісті;

- жаңғақ жемісті;

- цитрус жемісті;

- субтропиктік жемісті.

Ал таңқурай жидек жемісті дақылға жатпайды. Оның жемісі - көпсүйекті жинақталған жеміс. Бөлме өсімдіктерінің барлығына дерлігі шалғай елдерден әкелінген. Бөлме өсімдіктерінің тіршілігімен танысу арқылы олардың табиғи жағдайдағы қажеттігін түсініп қана қоймай, олардың тіршілігін басқаруға да мүмкіндік болады. Бөлме өсімдігі бөлмеге сән береді, ауырған кезде адам ағзасына дәру болады. Бөлме өсімдіктерін күтіп-баптау арқылы табиғаттағы жасыл әлем сырына қаныға түсеміз.