Көлбай би

Көлбай би, Көлбай Жұмабайұлы - 1826-1903 жылдар аралығында өмір сүрген айтулы би. Ол Түркістан облысы, Бәйдібек ауданы, "Бөген" кеңшары орналасқан Мыңбұлақ, Қосбұлақ ауылында туып өскен. Шыққан тегі - арғы бабалары Үйсіннің Ысты тайпасынан, одан көп ата берегіректе Қоңыр, Тазша руының Қоңыр атасынан.

Тағы бірер атадан соң Жолдықара, одан Жұмабай туған. Жұмабайдан Нысанбай, Көлбай. Нысанбайдан Әлішер, Әмірбек, Сүлеймен, Керімқүл, Керімбек, Пірімқүл. Ал, Көлбайдан Муһиддин, Әбілдабек, Рабиға, Арысланхан. Бұлардан тараған ұрпақтар бүгінде Алғабас, Түркістан, Бөген аудандарында тұрады. Бізге осы шежірені және Көлбай болыс туралы деректі әңгімелеп берген 90 жастагы Күнімжан кейуана Ағысай-Саңғыл Бегалы бидің қызы, Көлбай болыстың келіні Моһиддин деген баласының жұбайы. Көлбайдың әкесі де, өзі де кедей екен. Өзінің пысықтығы, алғырлығы, шешендігімен ел құрметіне бөленіп әуелі Тазша, Таздар еліне болыс сайланған. Кейін Жаманбай Таздар еліне Досбайболыс боп белгіленген соң, Көлбай Тазша Қоңыр еліне би болып бекітілген. Содан ширек ғасырдай сол елге билік жүргізген. Көлбай айтқан билік, шешендік сөздер кезінде хатқа түспеген. Тек қана Майлықожа ақынның:

Біз ауылдан шықтық та Көлбай қондық,

Көлбай үйде жоқ десе, болмай қондық.

Қатыны котыр ешкі сойып беріп,

Иірген тақыр жерге койдай болдық,

- деген өлеңі ел аузында қалған. Осы бір ауыз өлең таң намазы кезінде Көлбай бидің құлағына шалынады. Ол былай:

Жыл сайын әрбір ораза айт, құрбан айт кезінде көршілес елдің екі Досбай, Көлбай сынды билері, болыс, байлары, қожа, молдалары Керегетас түбінде отыратын Шаян мешітінің сопысы Құлтөренің үйіне жиналып жұма намаз оқитын еді. Сол парызын өтеу үшін Көлбай би бейсенбі күні Жаманбай Таздарға ұзатқан өзінің Рабиға дейтін қызының (күйеу баласының аты Мұратбек) үйіне қонып шығып, ертелеп сопының үйіне барады. Барса, ол үйде Досбай Әжі және бірнеше қожа, молда қариялар таң намазын оқуға әзірленіп, дәрет алып жатады. Көлбай да оларға қосылып намазға тұрады. Жүма намаз оқылып болған соң бәрі сопы үйінің берекелі дастарқанынан дәм алып, Құлтөре сопыны шариғаттан сөйлетіп отырады. Осы кезде Көлбай бидің шабарман жігіті үйге кіріп келеді:

- Биеке, сізді тез жетсін деп шақырып жатыр!

- Е, е, не шаруа екен?

- Үйге Майлықожа бастаған үш-төрт ақын келді.

- Күтіп алдыңдар ма?

- Алдық, жеңешем, көгенде жатқан көк ешкіні сой, - деді, мен сойдым. Ет асылды. Ақындар алдына табақ тарттық. Қонақтар етті жеп болған соң, Майлықожасы қолын жайып бата қылды да, сөзінің аяғын: Біз ауылдан шықтық та Көлбай қойдық, Көлбай үйде жоқ десе, болмай қондық. Қатыны қотыр ешкі сойып беріп, Иірген тақыр жерге койдай болдық, - деп бүлдірді. Жеңешем бір сұмдықтың боларын білді де, маған тез-тез жет, биді тауып ертіп кел, - деп сізге жұмсады. Бағаналы бері Көлбайдың шариғатқа ұйып отырған көңіл-күйі су сепкендей басылды. Жігітіне атын алдырды да, ауылына суыт жүріп кетті. Оларға Зұлпықар ақын ілесті. Көлбай үйіне жетіп аттан түссе, ақындар әлгінде ғана аттанып кеткен екен.

- Қалай қарай кетті? - Шаян мешітіне барамыз деп отырған, - дейді әйелі. - Онда "Бестоғайға" жете қойған жоқ шығар, екеуің барыңдар да, тез ертіп келіндер - деп шабарманына Зұлпықарды қосып, артынан шаптырады. Күн арқан бойы көтерілмей-ақ, ақындар қайтып келеді. Көлбай оларды құнан қой сойып қарсы алады. Ақындар енді көңілді жырын шертіседі. Майлықожа бір сөз кезегінде Көлбай биге: - Көлеке, байлық балпаң, тоқтық жалтаң, Жүрісі жоқ адамның сыбай-салтаң. Қыдырдың шалып кеткен ізін басып, Алтын менен күміске толды қалтаң. Бір күн туып анадан бесік көрсең, Өлген күні табытқа тиер арқаң. Бұл күнде дүниеге құмар болдың, Дүние әркімдерді еткен сарсаң, - деген назын білдіреді. Сол отырыста Майлықожадан кейін Молда Мұса өзінің біраз салыстырма мысал өлеңдерін айтып, жұртты бір сергітіп тастапты. Ал, Зұлпықар ақын өзінің Зәуре қызбен айтысын айтып шығады: Зұлпықардың: Аяғыма кигенім сыңар кебіс, Қай жерімнен мін таптың менің кеміс? "Ойнақтаған от басар" деген бар ғой, Арғымақтан нәпаха күтсей жеміс, - деген сөзіне Зәуренің: Жас көрінді көңілің жасымаған, Жоқ көрінді байқаймын қасыларың. Кәрі-құртаң шоқтанып қалдыңдар ғой, Тоқал алып "жасарар" асылдарың, - деп қайтарған жауабын Көлбай болыс өз сөзімен қайталап алды да Зұлпықарға: - Сенің тоқал аламын деп қоқаңдап жүргеніңді, шамасы ол қыз естіп қойған-ау, - деп күлді...