Көркем әдебиеттің тілі туралы

«Көркем әдебиеттің тілі туралы», М. Әуезовтың мақаласы. Мақала «Социалистік Қазақстан» газетінің 1954 жылғы 24 ақпандағы 46-санында жарияланған. Бұл макаланың ұлғайтылған толық түрі «Тағы да көркем әдебиет тілі туралы» деген атпен жарық көрді.

Қолжазбалары жазушы мұрағатында сақтаулы (№224-п.). Мақала тілші ғалым М. Балакаевтың «Көркем әдебиеттің тілі жайында» («Социалистік Қазақстан», 1953, N»273) атты сын мақаласына жауап ретінде жазылған. Профессор М. Балақаев әдеби тілдің ерекшеліктеріне тоқталып, грамматикалық заңдылықтар тұрғысынан «Абай жолы» романындағы кейбір жеке сөйлем, сөз тіркестеріне сын айтып, жазушы «шеберлігі соңғы кездерде еркіндікке айналып, оның тілі халық тілінен қашықтап барады. Кей жерде сөздерді орынсыз, ретсіз тіркестіре салу, сейлемдерді ұзақ, ауыр етіп құру салдарынан тілінің әсерлі болуы былай тұрсын, тіпті автордың не айтқысы келгенін түсіну қиын» деген сияқты, сондай-ақ кейбір артық-ауыс ұшқары кекесіндеу сөздер, ой-пікірлер де айтқан. Әуезов мақаласында сыншының әрбір даулы пікіріне нақпа-нақ, жеріне жеткізе өткір жауаптар береді. Айталық, «Құнанбай шешесінің ажарын сезді де, жуаси тусті» деген сөйлемдегі «ажарын сезді» тіркесінің орнына «ажарын көрді» деп жазу керек еді деген сыншы дауына автор: «...«Ажар» деген бет пішін ғана емес, ол адамның кейде іші де, кейде тысы да боп, ауыса отырады. Ал адамның ішін атаған көз болса, ол ішті көруге болмайды, сезуге ғана болады... «Ажарың ақ түлкінің ажарындай» деген өлеңде түлкійің серейген құлағың, сүйір тұмсығын, жылтың қаққан кезін айта ма? Сол көрініп тұрған сипаттарына теңей ме? Жоқ, жүйрік жылпаң тағының қылығына теңейді» дейді. Ал «иін сүйесіп тұрған» деудің орнына тіл маманының «иін тіресіп» тіркесін үлгі етіп ұсынуына байланысты: «Абайдың сол сәттегі сезімі, ұғымы бойынша жақсы кітаптар келісті қатарда үйлескен күйде, біріне-бірі сүйеніп тұрған қалыпта бейнелеймін. Мұны сәтімен табылған келісті орам, тың кесте деп білемін. «Кептерше сүйеніскен демалыс бар» деген Абайдың өзі емес пе еді?!» деп, кейбір жаңаша сез тіркестерін қолдану себептерін тарата талдай түсіндіріп, көркем әдебиет тілінің ерекшелік қадір-қасиеті мен сыр-сипаты туралы өзінің кенеулі, кең де терең толғамды теориялық, ой-пікірлерін ортаға салады: «Нәзік келген көңіл жайын, ой толқынын, сезім ырғағын, психологиялық тартыс пен тайталасты тың тілмен, өзінше бір ораммен орайлап айтқысы келетін талаптар бар. Мұндайы болмаған жазушылықта жан жоқ, қасиет жоқ, жылылық, жарастық та жоқ» дейді. Олай болса, бар жазушының тіліне, стиліне бір ғана өлшеммен келуге болмайды. Жай лексика мен поэтикалық лексикаға бірдей қарауға болмайды деп санайды автор. Сондықтан «кейде көпшілік қолданбайтын, бірақ халық тіліне әбден қонымды келетін» тың орамдарды, тілші ғалымдардың ұғымындағы грамматикалық заңдылықтарға сәйкес келмей жатса да, сондай-ақ белгілі бір өлкеде ғана қолданылатын диалекті деп қақпайланып жүрген сөздердің өзін де көркем шығармада қолдана отырып, әдеби айналымға сіңіру, қалыптастыру қажет. Өйткені «жазушы өз дәуіріндегі әдебиет тілін есіруге, саралауға, шеберлендіруге міндеткер... Романдар оқушыға тіл де үйретеді, өз тілінде көнеулі ой таратып, көрікті, шешен, шебер сөйлеуге баулиды». Әуезов бұл мақалада әдеби тіл туралы өрелі, соны ой толғамдар айтумен қатар, көркем әдебиет тілін терең танып, зерттеудің де басты бағыт-бетін белгілеп бергендей. Поэтикалық лексикадағы табыстарды, қасиеттерді тану үшін тек жалаң тіл маманы болу жетіспейді, әдебиетші-тілші болу шарт деген пікірді қадап айтады: «...көркем шығарманың бір сөйлеміңде тұрған сөз бір-ақ қана ұғым, түсінік бермейді. Соны берудің үстіне, ол әр алуан қосымша ассоциация тудырып, оқушыға қосымша елес-емеурін танытып тұрады. Мұндай қатарда жеке сөз, өзінің орны мен сәтін тапқан шақта, жаңаша жанданып кетеді. Сондай шағына жетіп, жанданған сөздің демі, лебі білініп, тың тірлік етіп, бал-бұл жанып тұрады. Ол көп қодданудан әлі сөз боп кеткен сөз емес, қызықты, ыстық лепті қайнар сөз болады. Міне, осындай боп табыса түйіскен, қатар тұрған сөздер акындықтың айғағы болады, шеберлік кестесіне жүреді. Оның көркемдігімен қатар сөйлем ішіңде өзінен-өзі ұшқын атып тұрған сипаты болады. Кей сөздердің асыдды шақпақ тасқа шаққандай боп, әсем сөйлем ішінде ұшқындап, от төгіп тұратын шағы бар» дейді ұлы суреткер-ғалым.