Лаура Басси

Уикипедия — ашық энциклопедиясынан алынған мәлімет
Навигацияға өту Іздеуге өту
Лаура Басси
итал. Laura Maria Caterina Bassi
Туған күні

29 қазан 1711 (1711-10-29)

Туған жері

Болонья, Папа облысы

Қайтыс болған күні

20 ақпан 1778 (1778-02-20) (66 жас)

Қайтыс болған жері

Болонья

Азаматтығы

Италия

Ғылыми аясы

физика, философия, математика

Альма-матер

Болонья Университеті

Ғылыми жетекші

Просперо Лоренцо Ламбертини (Рим Папасы Бенедикт XIV )

Атақты шәкірттері

Лаззаро Спалланцани

Несімен белгілі

Университет профессоры болған алғашқы әйел. Италияда Ньютон механикасын танымал етуші.

Лаура Мария Катерина Басси (29 қазан 1711 — 20 ақпан 1778) — итальяндық физик және академик. "Минерва" (даналық құдайы) ретінде танылған және бейнеленген әлемдегі екінші әйел (1678 жылы доктор дәрежесін алған философ Елена Корнаро Пископиядан кейін) және 1678 жылы докторлық дәрежесін алған алғашқы әйел болды. Ғылым докторы дәрежесіне ие болды.[1][2] Болон университетінде жұмыс істей отырып, университеттегі алғашқы әйел оқытушы болды. Шын мәнінде, ол бір кездері ең жоғары жалақы алатын қызметкер болған. Ақыр соңында университеттің әлемдегі алғашқы әйел профессоры болды.[3] Ол сонымен қатар 1732 жылы Болон институтының Ғылым Академиясына сайланған кезде, ғылыми мекеменің алғашқы әйел мүшесі болды.

Бассидің ресми білімі жоқ және бес жастан жиырма жасқа дейін жеке сабақтар алып жүрді. Осы уақытқа дейін ол барлық негізгі пәндерді, соның ішінде жаратылыстану ғылымдары мен математиканы жақсы білді. Болонья архиепископы Просперо Ламбертини (кейінірек Рим Папасы Бенедикт XIV) Бассидың қабілеттерін байқап, оның қамқоршысы болды. Ламбертинидің бастамасымен 1732 жылы 17 сәуірде Болон университетінің профессорлары алдында қырық тоғыз диссертация қорғады, сол үшін 12 мамырда оған докторлық дәреже берілді. Бір айдан кейін университет оны алғашқы әйел оқытушы етіп тағайындады, бірақ тек ерлер сабақтарын өткізуге шектеу қойылды. Ламбертини, оған 1740 жылы университет ұсынған жеке сабақтар мен эксперименттерге рұқсат алуға көмектесті.

Басси Италиядағы Ньютон механикасының ең ірі популяризаторы болды. Рим Папасы оны 1745 жылы Бенедеттиниге (Қазіргі Папа Ғылым Академиясының аналогы) қосымша мүше етіп тағайындады. 1776 жылы ол эксперименттік физика кафедрасын алып, қайтыс болғанға дейін осы лауазымға ие болды. Ол Болоньядағы Corpus Domini шіркеуінде жерленген

Өмірбаяны[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Басси 1711 жылы Болоньяда табысты заңгер Джузеппе Басси мен оның әйелі Роза Мари Сезарейдің отбасында дүниеге келді.

Оның нақты туған күні әр түрлі: 20 қазан, 29 қазан,[4] 31 қазан[5][6] және 29 қараша.[7] Бірақ Болон университеті мен ғылыми жұмыстар 29 қазан деп келісіледі.[8][9][10]

Басси жеке білім алды. Оның немере ағасы Лоренцо Стеганидің әкесі оған бес жасынан бастап латын, француз және математика пәндерін үйретті. Он үш жастан жиырма жасқа дейін оған философия, метафизика, логика және табиғи философия пәндерінен Болонья университетінің отбасылық дәрігері және медицина профессоры Гаэтано Таккони сабақ берді.[11] Басси Таккони екеуі Ньютон ғылымына қызығушылық танытқаннан кейін бір-бірінен алыстай бастады, дегенмен Таккони аз даулы декарттық ілімдерге назар аударғанды жөн көрді.[12] Басси 20 наурызда Болон институтының Ғылым Академиясына сайланған алғашқы әйел болды.

Бассидің білімі мен ақыл-парасатын 1731 жылы Болонья архиепископы болған Просперо Лоренцини Ламбертини байқады (кейінірек Рим Папасы Бенедикт XIV ). Ламбертини Бассидің ресми қамқоршысы болды. Ол 1732 жылы 17 сәуірде Басси мен Болонья университетінің төрт профессоры арасында қоғамдық пікірталас ұйымдастырды. 1732 жылы жиырма жасар Басси Palazzo Pubblico - дағы Sala degli anziani залында Philosophica Studia[13] бойынша өзінің қырық тоғыз диссертациясын көпшілік алдында қорғады. 12 мамырда Болон университеті оған докторлық дәреже берді. Басси жаратылыстану ғылымдарының докторы дәрежесін алған алғашқы әйел және Елена Корнаро Пископиядан кейін философия докторы дәрежесін алған әлемдегі екінші әйел болды. (1678 жылы, елу төрт жыл бұрын). Ол кезде ол Болонья Минервасы ретінде танымал болған.

1738 жылы 7 ақпанда Басси Болон университетінің медицина ғылымдарының докторы және анатомия пәнінің оқытушысы Джузеппе Вераттиге тұрмысқа шықты. Олар күрделі жұмыс қатынастарында болды; Олардың үйленуінің арқасында Басси тәжірибелік физиканы үйренуге шабыт алды деп айтылады. Олардың балаларының нақты саны белгісіз,өйткені кейбір есептерде сегіз, басқаларында он екі. Шомылдыру рәсімінен өту туралы сегіз ғана жазба болды. Катерина (туған. 1739), Катерина (т. 1742) және Фламинио (род. 1751) нәресте кезінде қайтыс болды. Бірақ олардың бесеуі аман қалды: Джованни (1738-1800), ол канонға айналды.Сан-Петронио және Коллегио Монталтодағы теология профессоры; Чиро (1744-1827); Катерина (1745-1768), монах болды; Джакомо (1749-1818), канонға айналды; және Паоло (1753-1831), ол ғылым институтында эксперименталды физика докторы және профессоры болды және мұрагерлерді дүниеге әкелген жалғыз адам.

Мансабы[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Болон университеті

Болон университетіндегі Лаура Бассидің портреті.

1732 жылы 27 маусымда Басси Болон университетінің бас ғимараты Архигиннасиода он екі қосымша диссертация қорғады. Бұл университеттің Сенатында сабақ беру туралы петициясы болды. Оның диссертациялары химия, физика, гидравлика, математика, механика және техника сияқты көптеген пәндерді қамтыды. 1732 жылы 29 қазанда Сенат пен Болонья университеті Бассидің кандидатурасын ұсынды және желтоқсанда ол табиғи философия профессоры болып тағайындалды (қазіргі құрметті лауазымның баламасы).[14] Ол әлемдегі алғашқы әйел оқытушы болды,[15] осылайша өзінің академиялық мансабын бастады.

Басси оқыған алғашқы дәріс " De aqua corpore naturali elemento aliorum corporum parte Universi "деп аталды, оны латын тілінен "Су барлық басқа денелердің табиғи элементі ретінде" деп аударуға болады. Алайда, университет әлі күнге дейін әйелдер жеке өмір сүруі керек деп санады, сондықтан оған ер мұғалімдер сияқты көпшілік алдында дәріс оқуға тыйым салынды. Содан кейін ол ерлермен тең құқықты оқыту үшін күресті, бірақ сәтсіз болды.[16] 1746 жылдан 1777 жылға дейін ол ауырлық мәселесінен электр қуатына дейінгі тақырыптар бойынша жылына бір ғана ресми диссертация берді.[17] Университетте кем дегенде отыз бір диссертация қорғағаны туралы хабарланған. 1739 жылы оның қалыпты оқуға шақыруын папа сотында Болон елшісінің хатшысы Ламбертини мен Фламино Скарселли қолдады. Оған тағы да бас тартылды, бірақ 1749 жылы үйінде жеке сабақтар мен тәжірибе жүргізуге рұқсат етілді. Бұл оған университеттің шектеулерінен алшақтап, жаңа идеяларды зерттеуге мүмкіндік берді.

Басси символ және саяси тұлға болғандықтан, сенат оның әр түрлі іс-шараларға қатысуын күтті. Карнавал анатомиясына, билеттері барлық көпшілік алдында ашық жиынға Басси қатысуы керек болды. Өйткені бұл көптеген шетелдіктер мен қоғамның маңызды мүшелерінің назарын аударған университеттегі қоғамдық өмірдің басты белгісі болды. Ол бұл іс-шараға жыл сайын 1734 жылдан қатыса бастады.

1772 жылы эксперименттік физика профессоры Паоло Балби кенеттен қайтыс болды. Бассидің күйеуі Верратти Бассидің ұзақ уақыт көмекшісі болған кезде, Басси бос орынды толтыра алады деп сенді және 1776 жылы 65 жасында Болон ғылым институтының эксперименталды физика кафедрасына күйеуімен бірге мұғалімнің көмекшісі ретінде тағайындалды.[18][19] Екі жылдан кейін Басси қайтыс болды, ғылымды өмір бойы мансапқа айналдырды және Академиядағы әйел мәртебесін арттырды.[20]

Эксперименттік жұмыс

Джузеппе Вераттиге тұрмысқа шыққаннан кейін, ол үйден үнемі дәрістер оқи алды. 1760 жылдары Басси мен оның күйеуі электр энергиясын эксперименттік зерттеу бойынша бірге жұмыс істеді. Бұл Болоньяға Аббат Нолланың және басқа да электр зерттеушілерінің таланттарын тартты.

Басси негізінен Ньютон физикасына қызығушылық танытты және 28 жыл бойы осы тақырыпта курстар жүргізді. Ньютонның Италиядағы физика және табиғи философия туралы идеяларын ұсынудағы маңызды тұлғалардың бірі болды. Ол сонымен қатар физиканың барлық аспектілерінде өз тәжірибелерін жүргізді. Ньютон физикасы мен Франклин электрін оқыту үшін университет бағдарламасына енбеген тақырыптар бойынша Басси жеке сабақ берді. Өмірінде Басси 28 мақаланың авторы болды, олардың көпшілігі физика және гидравлика бойынша, бірақ ол ешқандай кітап жарияламады. Төрт мақаласы ғана басылып шығарылған болатын.

Басси өзінің эксперименттері үшін қаржылық шектеулерге тап болды, ол 1755 жылғы 16 шілдедегі Фламинио Скарселлидің хатында: "Менің физикалық тәжірибелерім туралы және пайда болған тұрақты шығындар қандай да бір көмекті қажет ететіндіктен, егер мен оларды алға жылжыту және жетілдіру қажет болса, мен үмітсіздікке ұшыраймын", - деп жазды. Бірақ ол және Доменико Галеацци сол кезде университетте ең жоғары жалақы алды (1200 лира).

Хат алмасу

Оның дәрежесін қорғау, марапаттау рәсімі және алғашқы дәріс 1732 жылы үлкен маңызға ие болды, өйткені олар Болоньядағы ең маңызды үкіметтік ғимараттардың бірі палазцо Пуббликода өтті. Бұл іс - шараларға университеттің оқытушылары мен студенттері ғана емес, сонымен бірге қаланың негізгі саяси және діни қайраткерлері-папалық легат және вице-легат, Болонья архиепископы, гонфалоньер, ақсақалдар, сенаторлар мен магистрлер қатысты. Сонымен қатар,"болоньяның барлық ханымдары және мәртебелі тұлғалары" болды.

Оның ең маңызды меценаттарының бірі оның ғылыми қызметін қолдаған Кардинал Просперо Ламбертини болды. Ол Болонья университетін үнемі қолдады және институттың басқа мүшелері Бассиді басқа профессорлардан бөлуге тырысқан кезде араласты.

1745 жылы Ламбертите (қазіргі Рим Папасы Бенедикт XIV) Бенедеттини ("бенедиктиндер" ) деп аталатын 25 ғалымның элиталық тобын құрды.Басси бұл топқа тағайындалу қиын болды, бірақ басқа академиктердің аралас реакциясы болды. Сайып келгенде, Бенедикт оны қосымша мүше етіп тағайындады, топтағы жалғыз әйел, бірақ ер адамдар сияқты дауыс беру құқығы болған емес.

Оның ғылыми еңбектерінің саны шектеулі болғанымен, оның ғылыми әсерінің едәуір бөлігі Вольтер, Сезар Беккариа , Франческо Альгаротти, Роджер Боскович, Чарльз Бонне, Жан-Антуан Нолле, Паоло Фризи, Лазаро Спалланзани және Алессандро Вольта сияқты көптеген тілшілерден көрінеді. Бірде Вольтер оған былай деп жазды: "Лондонда Басси жоқ, Мен сіздің Болонья Академияңызға Англия Академиясынан гөрі қосылғаныма қуаныштымын, тіпті егер ол Ньютон шығарса да".

Франческо Алгаротти диплом тапсыру туралы бірнеше өлең жазды.

Қайтыс болуы[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Басси 1778 жылы 20 ақпанда 66 жасында қайтыс болды. Оның денсаулығы көптеген жүктілікке және босанудың асқынуына байланысты нашарлады. Оның өлімінің себебі attacco di petto ретінде жазылды (кеуде шабуылы, мүмкін, инфаркт). Оның жерлеу рәсімі Болоньядағы Corpus Domini шіркеуінде өтті, онда оған күміс лаврлар қойылып, бенедеттинаның мүшелері құрмет көрсетті. Ол өзінің әріптесі ғалым Луиджи Галванидің қабірінің алдында ВИА Тальяпьетрадағы шіркеуде жерленді .

Марапаттары[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Қола медальді Бассиге суретші Доменико Мария Фратта және гравер Антонио Лацзари "Pubblica Docente e Collegiata"атты алғашқы сабағының құрметіне берді. Медаль бір жағынан Бассидің бейнесін, екінші жағынан "Soli cui fas vidisse Minerva"тіркесін көрсетті. Фразаны "тек сіз Минерваны көре аласыз "деп аударуға болады.

Ол қайтыс болғаннан кейін, оны еске алу үшін институттағы теңіз бөлмесінің үстіне мәрмәр мүсін жасалды.

Басси көптеген әдеби қоғамдардың мүшесі болып сайланды және ең көрнекті еуропалық жазушылармен кең хат жазысты. Ол Accademia delle Scienze dell 'Instituto di Bologna (1732), Accademia dei Dissonanti di Modena (1732), Universitá degli Apastiti, Firenze (1732), Accademia degli Arcadi di Roma (1737), Accademia dei Fluttuanti di Moden мүшесі болды di moden (1745), Accademia degli Ipocondriaci di [Reggio Emilia] (1750), Accademia degli ardenti di Bologna (1752), Accademia degli Agiati di Rovereto (1754), Accademia dell' Emonia di Busseto (1754), Accademia degli erranti di Fermo ( 1755), Accademia degli amanti della Botenica di Cortona (1758), Accademia Fulginia di Foligno (1760 және 1761), Accademia dei Teopneusti di Correggio (1763) және Accademia dei Placidi di Recanati (1774) мүше болды.

Басси классикалық әдебиетпен, сондай-ақ Франция мен Италия әдебиетімен жақсы таныс болды.

Мұралары[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Венерадағы Кратер, Ұзындығы 31 км,[21] Болоньядағы ВИА Лаура Басси Верратти орта мектебі мен қалалық көшесімен бірге оның есімін құрметтейді.[22]

Editing Press жас ғалымдарға, магистратура мен докторантураға үміткерлерге 2018 жылдан бастап жылына үш рет Лаура Басси стипендиясын ұсынады.[23]

Британдық антарктикалық қызметтен Эрнест Шаклтонның мұзжарғыш зерттеу кемесін Istituto Nazionale di Oceanografia e di Sperimentale (геофизика және Ұлттық океанография және эксперименталды геофизика институты) 2019 жылдың 9 мамырында сатып алынып, Лаура Басси деп аталды.

Жарияланған жұмыстары[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Әкімшілік міндеттеріне, отбасылық проблемаларына және босану кезіндегі жиі кездесетін ауруларына байланысты Басси Болонья университетіне қосқан үлесінің аз ғана бөлігін көрсететін бірнеше жұмыс жариялады. Бассидың ғылыми жұмыстары Доменико Пианидің 1852 жылы жарық көрген "Catalogo dei Lavori dell' Antica Accademia, raccolti sotto i singoli auttor" трактатында жақсы жинақталған. Оның жарияланған жұмыстары:

  • De acqua corpore naturale elemento aliorum corporum parte Universe (университеттік мақсаттағы диссертациялар жинағы 1732 жылы жарық көрді)
  • De Bononiensi Scientiarum et Artium Instituto atque Academia Commentarii-де жарияланған төрт жұмыс, атап айтқанда[24]
  1. De Paris Compression (1745 жыл)
  2. De problemata quodam hydrometrico (1757 жыл)
  3. De probleme quodam Mechanico (1757 жыл)
  4. De immixto fluids are (қайтыс болғаннан кейін 1792 жылы жарияланған)

Сыртқы сілтемелер[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Дереккөздер[өңдеу | қайнарын өңдеу]

  1. ↑ Science as a Career in Enlightenment Italy: The Strategies of Laura Bassi(қолжетпейтін сілтеме)
  2. ↑ Famous Women in Science in Laura Bassi’s Epoch
  3. ↑ Bassi, Laura (1711–1778)
  4. ↑ Bassi Verati (Veratti), Laura Maria Caterina
  5. ↑ Laura Maria Catarina Bassi
  6. ↑ Laura Bassi, Italian scientist
  7. ↑ Laura Bassi
  8. ↑ Laura Bassi Мұрағатталған 19 мамырдың 2014 жылы.
  9. ↑ Laura Bassi: Her Education and Her Marriage
  10. ↑ "In lode della filosofessa di Bologna": An Introduction to Laura Bassi
  11. ↑ Laura Bassi Мұрағатталған 30 қаңтардың 2018 жылы.
  12. ↑ Women and the Practice and Teaching of Medicine in Bologna in the Eighteenth and Early Nineteenth Centuries
  13. ↑ Women In The History Of Philosophy
  14. ↑ Laura Bassi and the city of learning
  15. ↑ Laura Bassi and Science in 18th Century Europe
  16. ↑ Laura Bassi Мұрағатталған 9 наурыздың 2021 жылы.
  17. ↑ Science as a Career in Enlightenment Italy: The Strategies of Laura Bassi
  18. ↑ Findlen, Paula. "Science as a Career in Enlightenment Italy : The Strategies of Laura Bassi." Isis, vol. 84, no. 3, 1993: 441–469.
  19. ↑ Mazzetti, Serafino (1847). Repertorio di tutti i professori antichi, e moderni della famosa Università, e del celebre Istituto delle Scienze di Bologna
  20. ↑ Laura Bassi and Science in 18th Century Europe: The Extraordinary Life and Role of Italy's Pioneering Female Professor
  21. ↑ "Venus Crater Database"
  22. ↑ Laura Bassi – scientist
  23. ↑ LAURA BASSI SCHOLARSHIP
  24. ↑ Laura Bassi and Giuseppe Veratti: an electric couple during the Enlightenment
«https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=Лаура_Басси&oldid=3251515» бетінен алынған