Магмалық тау жыныстарының жатыс формалары

Магмалық тау жыныстарының жатыс формалары Тереңдік (интрузивтік) жыныстардың жатыс формалaры. Магма тереңнен жоғары көтерілгенде екі түрлі жағдайда салқындап қатаяды. Оның бірі — айналасын қоршаған тау жыныстарының қабаттарын, жапсарларын бойлай, солардың жатысына үйлесе қатаяды. Оны сәйкес жатысты кірікпе интрузив дейді. Екіншісі — айналасындағы жыныстардың кұрылысын бұзып, өз алдына кептеліп қататын интрузив. Мұның жатысы айналасын қоршаған жыныстарға сәйкес емес, оған шалыс келеді. Сонымен, интрузивтердің кірікпе сәйкес жатысты, кептелме шалыс жатысты екі түрі болады.

Интрузивтің сәйкестіктеріне жататындар: интрузивтік лакколиттер, лополиттер; сәйкес еместеріне жататындар: батолигтер, штоктар, желілер, дайкалар.Батолиттер, штоктар, лакколиттер, лополиттер тереңдік жыныстардың жатыс формалары, ал желілер, дайкалар жартылай тереңдік немесе саяздық формалар болып табылады. Беті тегіс, жар қабақтары жайдақ , үсті күрделі күмбез формалас келген зор интрузивтік денелерді батолиттер деп атайды. Көлеміне қарай батолиттер өте үлкен келеді. Мысалы, Солтүстік Америкадағы батолиттің өлшемі 160 000 км² дейін болады. Оның көлденеңі 80 км, ұзындығы 2 000 км. Штоктардың өлшемі батолиттерден кіші болады. Әдетте олардың ауданы бірнеше шаршы километрден аспайды. Штоктар өте зор батолитті массивтерге байланысты түзіледі және олардың көпшілігі төменде жатқан батолиттердін, бұтақтанған тарамдары болып табылады. Лакколиттердің формасы саңырауқұлақ пішіндес, асты тегіс, жоғары жағы күмбез тәрізді болады. Лакколиттер тереңдік магмалық жыныстарға кішкене жалғамалы өңеш жолдармен қосылады. Лакколиттердіц өлшемі әр түрлі. Олардың ауданы бірнеше шаршы километрге жетеді. Лакколиттер Қырымның оңтүстік жағасында (Аю-Даг тауында, Плака мүйісінде) және Кавказда (Темір-Даг, Бештау, Змейка, Лысая тауларында) бар. Зор көлемді, табақ тәрізді интрузивтік денелер лополиттер деп аталады. Мұның пластық интрузивтен айырмашылығы сол, оның табаққа ұқсас, тайпақ ойпатты, ортасында ойыс жазықтығы болады. Лополиттер интрузияның асты мен үстінде жатқан шөгінділердің төмендеуінен пайда болады. Лополит көбінесе негізді тау жыныстарының жатыс формасы болып саналады.

Желілерге және дайкаларға ең кішкентай (енсіз) плита тәрізді денелер кіреді, олар жер қабығындағы жарықтардың магмалық тау жыныстармен (дайка) немесе минералдармен толуынан (желі) пайда болады. Айналасындағы жыныстарға қатынасуына қарай желілер қима және қабаттық желілерге айрылады. Желілердің қысқа тарамдары, тармақтары апофиздер деп аталады.

Эффузивтік жыныстардың жатыс формалaры. Вулкандық лава атпалар жер бетіне шығып төгілсе, ол қатайып, тасқын, жамылғы, күмбез (конус) формалар пайда болады. Тасқындар — лаваның ағыс бағытына қарай созылған тегіс жалпақ дене. Лава тасқынының формалары көгішілігінде магманың ағатын дәрежесіне, химиялық құрамына және ондағы ұшпалы заттар мен оның температурасына байланысты болады. Лава неғұрлым қозғалмалы болса, тасқын соғұрлым ұзынырақ болмақ . Шынында, тасқындар негізгі лавалардың төгілген түрі. Мысалы, Гавай аралдарында жағаларынан асып төгілген өзен суы сияқты базальттық лавалар жұртқа белгілі болды.

Жамылғылардың тасқыннан өзгешелігі сол, оның шамамен ұзындығы да, көлденеңі де тең болады. Олар тек жарықтан аққан бағыты белгісіз тегілмелер. Мысалы, Үндістандағы Декан траппаларының ауданы 800 000 км² тегістік алабы бар, олардың қалыңдығы 1,8 км-ге дейін жетеді. Өте тұтқыр қышқыл лавалардан күмбез тәрізді формалар шығады.