Мажарлар

Мажарлар
маж. magyarok
Бүкіл халықтың саны
14 млн.
Ең көп таралған аймақтар
Мажарстан	9,5 млн.
АҚШ	1,5 млн.
Румыния	1,2 млн.(2011)
Словакия	458 467 (2011)
Канада	315 510 (2006)
Сербия	293 299 (2002)
Тілдері
мажар тілі
Діні
католицизм, протестантизм

Мажарлар (маж. magyarok) — Мажарстан елінің басты халқы. Мажарлар Орталық Еуропада, Карпат ойпатында тұрады. Дүние жүзінде венгр тілінде сөйлейтін 14 миллионға жуық адам бар, олардың 9,5 миллионы Мажарстанда тұрады. 2,5 миллионға жуық адам көршілес елдерде: Словакияда, Сербияда (Войводина), Румынияда (Трансильвания) және Украинада (Закарпатия) жинақы тұрады. Ал 2 миллионға жуық адам дүние жүзіне тарап кеткен.

Тілі

Финн-угор тілдер тобының мажар тілінде сөйлейді. Жазуы латын әліпбиіне негізделген. Мажарстан Республикасының ресми тілі. Латын тілінен көбіне діни, мәдени, әкімшілікке қатысты , славяндардан жер өңдеу, киім, тағам атаулары, неміс тілінен сауда, өнеркәсіп, әскери өнер лексикалары енген. Мажар тіліне түркі сөздерінің енуі бірнеше кезеңмен байланысты:

• 5-ғасырда Еділ (Атила) патша билеген ғұндар дәуірінде келген этнонимдер мен сенім-нанымға қатысты лексикалар;
• қыпшақ даласымен тығыз байланыста болған тұста шаруашылыққа қатысты енген атаулар;
• Осман сұлтандығы қол астында болған (1490-1526) уақатта енген тағам, жеміс, киім және кәсіптік атаулар.

Мажар тілінде бірнеше диалекті бар: батыс, солтүстік-шығыс, куншаг және секей диалектісі.

Діні

Мажарлардың басым бөлігі католиктер, кальвиншілдер, аздап лютерандықтар да кездеседі.

Тарихы

Мажар халқының негізін шамамен б.з.б. 5 мың жыл бұрын Батыс Сібірдегі вогул (манси), остяк (ханси) жұрттары мен Орал бойын мекендеген угорлар және түркілер құраған. Үнемі батысқа қарай жылжумен болған олар тарихта Леведия (Еділ мен Дон арасында), Етелкоз (Днепр мен Дунайдың төменгі ағысы арасында) аталған өңірлерде қыпшақ, оғыз, бұлғар т.б. түркі тайпаларымен байланыстар жүргізген. 895 ж. Карпат қойнауына біржола қонстанған.

Кәсібі

Мажарлар

Қазіргі мажарлар негізінен әртараптандырылған экономикада, өнеркәсіпте және қызмет көрсету саласында жұмыс істейді. Бұрынғы дәстүрлі сала егіншілік болды, онда мал шаруашылығы жетекші рөл атқарды, ал 19 ғасырдан бастап егіншіліктің маңызы арта түсті. Жайылымдық мал шаруашылығы жазықтарда (Альфельд провинциясы) кең таралған. Жылқы шаруашылығының ежелден келе жатқан дәстүрі бар (негізінен елдің оңтүстігінде). Шошқа шаруашылығы кеңінен дамыған.

Өсімдік шаруашылығында негізгі дақыл бидай (17 ғасырдан), картоп 18 ғасырдан бастап өсіріледі. Бау-бақша және көкөніс шаруашылығының маңызы зор. Шарап жасаудың ежелден келе жатқан дәстүрі бар, әсіресе Токай тауының аймағы (Токай шарабы).

Дәстүрлі қолөнер түрлері – зығыр мата, кендір, кесте, шілтер тоқу, тоқыма тоқу, керамика, илеу және тері өңдеу.

Тұрмыс салты

Қазіргі отбасы шағын, бұрын үлкен патриархалдық отбасы кең тараған.

Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары

Дәстүрлі тұрғын үйлері

Ұзақ уақыт бойы мажарлар үшін негізгі қоныстандыру нысандары, әсіресе елдің шығысында ірі ауылдар (фалу, кёзшег) және фермалар (танья) болды. Мажар халқының жартысынан көбі қалаларда тұрады. Орта ғасырларда пайда болған қалалармен (Буда, Дьер, Печ, т.б.) ерекше типтегі елді мекендер – ауылшаруашылық қалалары (мезёвароши) деп аталатын елді мекендер қалыптасты.

Елдің әртүрлі аймақтарында тұрғын үй құрылысының дәстүрлі нысандары әртүрлі. Бұрынғы кезде үйлер көбінесе жер қабырғалармен, ал кейбір жерлерде (Альфольдте) қамыс қабырғалары сазбен сыланған. Секеевтерде, палоцейде және батыс задунай аймағында ағаш ғимараттар басым болды. Негізгі заманауи құрылыс материалдары - тас және кірпіш болды.

Дәстүрлі киімдері

Ұлттық киім киген мажарлар

Мажар әйелдерінің дәстүрлі киімдері: бүрмелі белдемше мен жеңі кең, келте көйлек немесе ашық түсті жеңсіз көйлек киеді. Белдемшелер екі қабаттан тұрады және әртүрлі ұзындықтарда болды. Қазір ұлттық костюмдер алжапқыш киюді іс жүзінде жойылуда, дегенмен әлі күнге дейін сәнді кесте үлгілері бар. Бас киім ретінде олар ұзын ленталы қалпақтар киеді.

Мажар ерлерінің жейделері тізеге дейін, қысқа болуы мүмкін болса да, бұл аймақтың географиялық орналасуына тікелей байланысты. Батыстықтар кең кенеп шалбарды ұнатса, шығыстағылар тар мата шалбарды таңдады. Ер адамдар иығына — ұзын пальто, пальтоға балама ретінде сюр — жеңдері тігілген ұзын плащ қолданылды. Бочкор етік аяқ киім ретінде қызмет етті. Сондай-ақ, лапти аяқ киімі Мажарлардың дәстүрлі аяқ киімі болып саналады, олар қайың қабығынан тоқылған. Бас киім ретінде киізден ғана емес, сабаннан жасалған қалпақтарды да қолданды.

Дәстүрлі тағамдары

Ұлттық тағамдары әртүрлі. Ет-ұн (кеспе, үзбе, қамыр), жеміс, көкөністерді (бұрыштар) жиі пайдаланады. Дәстүрлі тағам – ет, қара және қызыл бұрыш (паприка) қосылған ұн (кеспе, тұшпара). Аль­фёль­да қою ет сорпасы (гуляш), ұн жармасы (тархонья) қосылған ащы тұздықтағы бұқтырылған ет ( перекельт) және Трансильванияда ысталған ет қосылған қырыққабат немесе гоглубци тән. Майлардың ішінде шошқа майы жақсырақ, ол нанға да жағылады. Струдельдер (ретеши) өте жұқа қатпарлы қамырдан пісіріледі.

Сусындары - қара кофе. Жүзім шарабын дайындайды, мажар жеміс арағы (палинка) қара өрік, өрік және шиеден жасалады.

Фольклоры

Чардаш халық биі

Халық әндерінен Еділ бойы халықтарына ұқсас әуендер байқалады. Билері жұппен және топпен орындалады, негізінен 32 түрлі қимылды қайталайды. "Вербункош", "Чардаш" сияқты ұлттық билері бар.

Мажар фольклорының ең танымал аспектілерінің бірі - музыка. Дәстүрлі музыкасы өзінің энергиясымен, құмарлығымен және әуенімен танымал. Көбінесе скрипка, цимбалдар, флейта сияқты халық аспаптарында орындалады. Мажар музыкасының ең танымал жанрларының бірі – Мажарстанда тұратын сыған халқының музыкалық дәстүрінен бастау алатын сыған музыкасы. Мажарлар халық билерімен де танымал. Жанды музыкаға дәстүрлі киіммен орындалатын билер халықтық мерекелер мен мерекелердің маңызды бөлігі болып табылады. Олар қозғалыс пен музыка арқылы өз тарихы мен мәдениетін жеткізеді.

Мажар фольклорының тағы бір маңызды қыры - халық шығармашылығы. Ежелгі заманнан беріолар өздерінің ұлттық нақыштары мен дәстүрлерін көрсететін ерекше кестелер, керамикалық бұйымдар, ағаш оюлары және басқа да көркем бұйымдар жасаған. Бұл заттар көбінесе үйлерді, киімдерді және тұрмыстық заттарды безендіру үшін қолданылады. Мажар фольклорында ертегілер, аңыздар мен мифтер де маңызды орын алады. Олар ата-бабалар даналығын жеткізеді, адамгершілік құндылықтарды үйретеді және өткенмен байланысты сақтауға көмектеседі. Олардың көпшілігі мажар мәдениеті мен менталитетінің ерекшеліктерін көрсететін батырлар, шайқастар, махаббат пен шытырман оқиғалар туралы әңгімелейді.

Қазақстандағы мажарлар

Қазақстандағы мажарлар 1-дүниежүзілік соғыстан кейін тұтқынға түскендердің, келесі толқыны тың игеру жылдары жолдамамен жұмысқа келгендердің ұрпағы. Қазақстандағы мажарлардың саны:

• 1970 жылы - 832 адам;
• 1979 жылы - 595 адам;
• 1989 жылы - 674 адам;
• 1999 жылы - 440 адам;
• 2009 жылы - 357 адам;
• 2013 жылы - 363 адам.

Қазақстандағы ең танымал мажар – Иштуан Мандоки Қоңыр, белгілі түркітанушы, филология ғылымдарының докторы, профессор. Алматы қаласында Иштуан Мандоки Қоңыр атындағы көше бар.

Сілтемелер

• Дәуіт Шомфай Қара, мажар ғалымы: Жиырма шақты тілде сөйлейтінім рас