Мали Империясы

Мали (Манден Куруфаба) – Солтүстік-Батыс Африкадағы (Батыс Судан аймағы) мемлекет, Сахара шөлінің оңтүстігінде орналасқан. XIII—XV ғасырларда өмір сүрген бұл мемлекет дәстүр бойынша империя деп аталады (басқа африкалық империялар сияқты). Империя малинке халқының бастауымен қалыптасты. Бұрын олар Гана империясына тәуелді болған және ислам дінін қабылдаған (ең болмағанда, билеуші ​​элитасы деңгейінде). Мемлекеттің жоғарғы билеушісі манса деп аталды. Мансаның жеке әскері бұрынғы құлдардан құралған.

Империяның негізін қалаушы Сундиата Кейта болып саналады. Ол 1240 жылы Гана империясының астанасы Кумби-Саленің басып алып, өз билігін орнатты. Оның басқаруындағы аумақ батыста Атлант мұхитынан шығыста Чад көліне дейін созылды. Мали империясы өзінің ең үлкен гүлденуіне Муса I және оның інісі Сүлеймен билігі кезінде жетті. Бұл кезеңде Текрур, Сонгай мемлекеттері және Сахара көшпелі тайпалары Мали билеушісіне вассалдық тәуелділікте болды.

Империя халқы негізінен еркін қауымдық шаруалар мен көшпелі малшылардан тұрды. XV ғасырда Мали империясының жалпы халқы 40-50 миллион адам деп бағаланған. Экономиканың негізі Бамбук пен Буре алтын кен орындары болды, сол арқылы Мали Жерорта теңізі нарығына негізгі алтын жеткізушіге айналды. Сондай-ақ, Томбукту, Дженне және Гао қалалары арқылы өтетін керуен саудасы да маңызды рөл атқарды. Үздіксіз өзара қырқыстар империяны әлсіретіп, соның нәтижесінде XV ғасырда ол Сонгай империясының ықпалына түсті. XVII ғасырда Мали өз жерлерінің басым бөлігін жоғалтып, ал 1885 жылы Францияның отарлық иеліктеріне қосылды.

Тарихы

Бастапқыда Мали Нигер өзенінің жоғарғы ағысында орналасқан шағын князьдік болды. Ол сосо халқының ірі мемлекеті Каниагамен көршілес орналасқан еді. Болжам бойынша, Мали Гана империясына вассалдық тәуелділікте болған. Муса Кейта (шамамен 1200—1218 жж.) есімді малий билеушісіне Кангаба қаласының негізін қалаған деген болжам бар. Бұл қала Нигер өзенінің бойында, қазіргі Мали Республикасының астанасы Бамаконың жоғары жағында орналасқан. Сосо халқын билеген Канте әулеті (ұсталар-абыздар руы) сонанке халқының ұсақ мемлекеттерін жаулап алып, Альморавидтер талқандағаннан кейін биліксіз қалған Гана империясының орнына өз үстемдігін орнатты. XIII ғасырдың басында болған Кирине шайқасында Сундиата Кейта бастаған манде тайпалары сосо әскерін жеңіп, Мали империясының негізін қалады.

Мали мемлекетінің құрылуы туралы "Сундиата эпосы" деп аталатын аңыздық туындыда баяндалады. Сондай-ақ, бұл туралы үш араб географының еңбектерінде мәліметтер кездеседі: әл-Умари, Ибн Баттута және Ибн Хальдун. Мали империясының негізін қалаушы Сундиата (Соголон Джара немесе Мари Диата деп те белгілі) 1230—1255 жылдары билік етті деп есептеледі, бірақ кейбір деректерде басқа мерзімдер де аталады. Оның ең маңызды жетістіктерінің бірі Бамбука өңіріндегі алтын кен орындарын жаулап алуы болды, бұл Мали мемлекетінің экономикалық әл-ауқатының негізін қалады. Сундиата астананы Нигер жағалауындағы Дьелиба ауылынан Санкарани өзенінің бойындағы Ниани қаласына көшірді. 1545 жылы бұл қаланы Сонгай билеушісі Аския Дауд басып алғанға дейін, ол Мали империясының астанасы болып келді.

Сундиата әділетті салық жүйесін енгізіп, ауыл шаруашылығы үшін жаңа жерлер ашу мақсатында ормандарды тазартуға бұйрық берді. Жаңа дақылдар, соның ішінде мақта, егістікке енгізілді. Сондай-ақ, ол гриоттарға – кәсіби әншілер, музыканттар мен жыршылардың кастасына қамқорлық көрсетті. Балла Фасеке, оның сарай жыршысы және кеңесшісі, қазіргі заманның ең беделді гриоттық әулеттерінің бірінің негізін қалаушы деп есептеледі. Сундиата туралы эпостың бүгінгі күнге жетуі дәл осы гриоттардың ауызша дәстүрін сақтап қалуымен байланысты.

Географиясы

Ортағасырлық Мали мемлекеті туралы география және экономика жайлы бізге белгілі ең басты тарихи дереккөз — араб саяхатшысы Ибн Баттутаның жазбалары. Ол 1352 жылы, манса Сүлейманның билігі кезінде Малиға келген. Империя қазіргі Мали, Гвинея, Сенегал, Нигер, Мавритания аумақтарында орналасқан. Елдің басты көлік артериясы Нигер өзені болды, ал ең құнарлы аймақтар оның ішкі атырауында шоғырланған. Малидің байлығы Солтүстік Африка елдерімен транссахаралық керуен жолдары арқылы жүргізілген саудаға, соның ішінде алтын мен тұз өндіру және экспорттауға негізделді. Бамбук пен Буре кен орындарының арқасында Мали Жерорта теңізі нарығына алтынның негізгі жеткізушісі болды. Сондай-ақ, саудагерлер арқылы Малиден Сахара шөлі арқылы піл сүйегі, мүйізтұмсық терісі және басқа да африкалық жануарлардың терілері тасымалданды. Империяда Жер халқының оннан бір бөлігі өмір сүрді. Малидің ең ірі қалалары: Томбукту (500 000 тұрғыны), Гао (75 000), Дженне (50 000). Императорлар (мансалар), билеуші тап және саудагерлер ислам дінін ұстанды, Қалған халық дәстүрлі анимистік нанымдарға сенді.

Кейта әулетінен шыққан Мали империясының билеушілері (мансалар)

Манса («патшалардың патшасы») титулын алғаш иеленген — Мали империясының аңызға айналған негізін қалаушы Сундиата Кейта. Оның негізін қалаған Кейта әулеті өзін Пайғамбар Мұхаммедтің серігі Біләл ибн Рабахтың ұрпағы Билали Бунамаға дейін жеткізеді. Алайда бұл деректер даулы болып табылады. Академиялық ортада әртүрлі көзқарастар басымдыққа ие. Төмендегі билеушілер тізіміндегі мерзімдер Морис Делафосстың зерттеулеріне негізделген. Бұл есептеулер шамамен 100 жыл бұрын жасалған және қазіргі заманғы тарихшылар тарапынан сынға ұшырап, айтарлықтай түзетілген.

Мали билеушілерінің тізімі:

• (1235—1255) Мари Диата I (Сундиата Кейта — «Арыстан патша», Сонголон Диата), Фа Маганның ұлы, 1235 жылы Сосо мемлекетін жеңіп, Нигер және Сенегал өзендерінің жоғарғы ағысын бағындырды, жаңа астана Ниани қаласын құрды.
• (1255—1270) Ули I Кейта (Уали Кейта, Уле) — Мари Диата I-дің ұлы.
• (1270—1274) Уати Кейта — Мари Диата I-дің ұлы.
• (1274) Халифа Кейта — Мари Диата I-дің ұлы.
• (1274—1285) Абубакар I (Манде Бори) — Мари Диата I-дің қызының ұлы.
• (1285—1300) Сакура (Сабкара) — Кейта әулетінен емес, бұрынғы құл.
• (1300—1305) Ку Кейта (Гао) — Ули немесе Мари Диата I-дің ұлы.
• (1305—1310) Мұхаммед I (Ниани Мамаду) — Кудың ұлы.
• (1310—1312) Абубакар II — Ули немесе Мари Диата I-дің ұлы.
• (1312—1337) Муса I (Канку Муса) — Фа Маганның шөбересі, манса титулын алғаш иеленген билеуші.
• (1337—1341) Маган I — Муса I-дің ұлы.
• (1341—1360) Сулайман — Муса I-дің інісі.
• (1360) Камба Кейта (Каса) — Сулайманның ұлы.
• (1360—1374) Мари Диата II — Маган I-дің ұлы.
• (1374—1387) Муса II — Мари Диата II-дің ұлы.
• (1387—1388) Маган II — Мари Диата II-дің ұлы.
• (1388—1390) Сантики (Сантиги, Сантаки) — Мари Диата II-нің жесірімен некелескен тақ узурпаторы.
• (1390) Маган III (Махмұд I) — Кудың немересі немесе шөбересі.
• (1404 — шамамен 1440) Муса III.
• (1460—1480/1481) Ули II (Буле).
• (1480/1481—1496) Махмұд II (Мамаду I).
• (1496—1559) Махмұд III (Мамаду II).
• (1559 — шамамен 1590) Белгісіз манса немесе тақ бос болды.
• (шамамен 1590 — шамамен 1610) Махмұд IV (Мамаду III).

Махмұд IV қайтыс болғаннан кейін Мали империясы күйреді.