Малқарлар

малкъарлыла, таулула
Малқарлар
Ең көп таралған аймақтар
Ресей	112 924(2010 санақ)
Қазақстан	2 300
Қырғызстан	1 900
АҚШ	3-5 мың
Украина	206
Өзбекстан	800(2019 есеп)
Тілдері
қарашай-малқар тілі
Діні
Ислам суннит бағыты

Малқарлар (қараш.-малқ. -{малкъарлыла, таулула}-) — Солтүстік Қавказда тұратын түркі тілдес халқы, қарашайларға жақын. Тілі — қарашай-малқар. Қабарда-Балқария Республикасының негізгі халқы. Жалпы саны 80 мың, 60 мыңы өз республикасында тұрады (1997).

Атауы

Малқарлардың атауы ежелгі бұлғарлардың атауына сәйкес. Алғашқыда малқарлар армян деректерінде кездеседі. 10 ғасырында араб ғалымы Ибн Русхэ таулы астар туралы жазып отыр. Бұл таулы астар малқарларға сәйкес, өйткені малқарлар өздері өзін таулу(қазақша таулы деген мағынасында) деп атайды, астар ше бұлғарлардың да, малқарлардың да ата-бабалары.

Осетиндер мен суандар малқарларды ас атаса, қабарда шеркештері балкар дейді. Қарашайларды ше алан деп атайды. Қарашайлар мен малқарлар бір-бірін алан деп атайды. Осылайша, малқарлар — астардың (ежелгі таулы бұлғарлардың) және аландардың ұрпақтары делінеді. Қарашай мен малқар негізінде бір халық еді, бірақ 11 — 15 ғасырларында бір-бірінен алыстап кетті.

1395—1396 жылдарында малқарлар мен қарашайлар Әмір Темірдің әскерімен қанды соғысын жүргізеді. Әмір Темірдің әскерлері өз жауларын астар деп атаған.

1404 жылында архиепископ Иоан Галонифонтибус және 1643 жылында Арканджелло Ламберти малқарларды қарашеркеш деп атаған.

Осылайша, малқарларды — ас, ас-алан, таулу ас, қарашеркеш, балкар деп атаған. Олар өздерін ше таулу немесе малкъар деп атаған.

Балқарлар

Жұрттануы

Ресейде — 108 мың адам тұрады (2002), олардың 105 мың жан Қабарда-Малқарстанда тұрады. Қазақстанда 3 мыңдай, Қырғызстанда 2 мыңдай малқар тұрады.
Түркі тілдес халықтарының арасында ең жоғарыда тұратын халық. Орталық Қауқаздың қапшағайларында, Қобан, Зеленчук, Малқар, Бақсан, Шегем, Шерек өзендерінің басында тұрады. Малқарстанның территориясында Минги-тау, Дых-тау, Коштан-тау, Гюльча, тағы басқа биіктігі 5 000 метрден астам заңғар шындар орналасқан. Осында Азау, Терскол, Иткол, Чегет тағы басқа мұздықтар бар. Айдаудан (депортациядан) кейін малқарлардың аз-кемі (5 мыңдай) Қазақстан менен Қырғызстанда тұрады.

Тілі

Еуропалық расаның балқан-кавказ нәсіліне кіреді, қарашай-балқарлар түркі тілдерінің қыпшақ тобы тілінде сөйлейді. Жазуы — орыс графикасы. Кейде балқар тілін қарашай тіліне қосып, қарашай-балқар тілі деп те атайды. Бірақ бұл екеуінің дыбыс, грамматика жүйесінде біраз айырмашылықтар бар. Балқар тілінің жазуы кейін дамыған. 1924 ж. балқар латын, 1939 ж. кириллицаны қабылдады.

Діні

Діні — мұсылман-сүннит. Қазіргі заманда сүнни Ислам масхабына жатады. Бұрынғы заманда малқарлар Тәңірі, Ұмайға сыйынған, олардың бүкіл Қауқазда қастерлейтін Ғоллу менен Апсаты құдайлар болған. Кейін христиан дінін де қабылдаған. Бертіңді ғасырларда мұсылман болып, қазір де Сүнни исламын сақтайды.

Тарихы

Балқарлардың арғы тегі Алтай, Ертіс бойынан шыққан қыпшақтар мен жергілікті аландардың араласуынан бастау алады. Халық болып орта ғасырларда қалыптасқан. Шыңғыс хан әскерлерінің шапқыншылығы кезінде (13 ғасыр) Балқарлардың арғы аталары Орталық Кавказдың тау шатқалдарына ығыстырылады да, 19 ғасырдың 2-жартысында біразы қайтадан жазықты қоныстанады. Балқария Ресейге 1827 ж. қосылды. 1917 ж. ақпан және қазан төңкерістерінен кейінгі билігі қолдан-қолға өтіп, соңынан кеңес өкіметі орнады. 1921 ж. Қабарда мен Балқария округі Таулық АКСР құрамына енді. 1921 ж. РКФСР құрамына Қабарда автономия округін құру туралы декрет шықты. 1922 ж. БОАК қаулысы бойынша Балқария округі Таулық АКСР-інен бөлініп, Қабардамен біріктіріліп, Қабарда-Балқар автономиялы округі болып құрылды. 1936 ж. Қабарда-Балқар АКСР-і аталды. Ұлы Отан соғысы кезіндегі қуғын-сүргінге байланысты 1943 — 1944 жылдары Балқарлар Орта Азия мен Қазақстанға көшірілді. 1991 ж. ел егемендігі туралы декрет қабылданып, Қабарда-Балқар КСР-і жарияланды. 1992 ж. Қабарда-Балқар республикасы аталды.

Кәсібі

Дәстүрлі шаруашылығы — отарлап мал бағу, суармалы-террасты егіншілік, аңшылық, жүн иіру, шұға тоқу. Металл, тері, ағаш өңдеумен де айналысады. Балқарлардың едәуір бөлігі өнеркәсіпте жұмыс істейді. Қарапайым халық төбесі жалпақ тас сакляларда, ауқаттылар қонақ бөлмелері үлкен, мұнаралары бар үйлерде тұрады. Соңғы дәуірде ауыл шаруашылығын механикаландыруға байланысты бау-бақша, бағбаншылық, өнеркәсіп, тау-кен ісі дамыды.

Мәдениеті

Мәдени мұрасы Қауқаз халықтарының және түркі халықтарының мәдениетін қосып дамытты. Кең тараған ұлттық билері кафа, удж, тюз-тепссу, тегерек-тепссу, абзех
Ұлттық киімдері қабардиндер киімдеріне ұқсас. Киімдері — шепкен, оның үстіне жамшы киінетін. Басына қойдың қаракөл жүнінен жасаған бөрік киінген.
Ұлттық музыка аспаптары - жия қобыз, қаңғыр қобыз, қыл қобыз, накрэ, сыбызғы, пхъачыч, карс т.б.
Тағамдары негізінде еттен, сүттен жасалатын еді, аскөк, көкөніс кең пайдаланған. Нанды негізінде жүгері ұннан пісірілген (этмек гырджин). Хычин деген шелпектерді пісірілген. Кәуаптардың бірнеше түрі бар. Ешкі немесе қой сүтінен ірімшік жасаған. Арпадан сыра пісірілген. Сусындары — сүт, айран. Сабантой, толлу сияқты күнтізбелік мейрамдары бар. Ауыз әдебиеті бай.

Қазақстандағы малқарлар

Солтүстік Кавказ халықтарының ішінде алдыңғылардың бірі болып депортацияға ұшыраған малқарлар болды. 1943 жылдың 14-қазанында КСРО Халық Комиссарлар кеңесі малқарларды тұрғылықты жерінен көшіру туралы қаулы қабылдады. Қаулыға сәйкес малқарлар Жамбыл облысының жеті ауданына, Оңтүстік Қазақстан облысының сегіз ауданына орналастырылды. Қазақстандағы малқарлардың саны 1,8 мың адам (2009).