Мансилер

Уикипедия — ашық энциклопедиясынан алынған мәлімет
(Манси бетінен бағытталды)
Навигацияға өту Іздеуге өту
Мансилер
Бүкіл халықтың саны

12 500 (2010 ж.)

Ең көп таралған аймақтар

Ханты-Мансий автономиялық округі

 Ресей

12 269 (2010 ж.)

 Украина

43 (2001 ж.)

Тілдері

манси тілі

Діні

православие

Мансилер, (вогулдар, өз атауы — “адам”) — Ресейдегі Ханты-Мансий автономиялық округтің негізгі тұрғындары. Олар ханты халықтармен туысқан, олар «Об угрлары» деген атпен белгілі. Обь өзенінің алабында, негізінен оның сол жақ салаларының бойында тұрады.[1] Жалпы саны 12,3 мың адам, оның ішінде Түмен облысында 11,6 мың адам, Свердлов облысында – 0,3 мың адам. (2010, халық санағы).[2]

Тілі[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Манси тілі, мансилердің тілі, вогул тілі деп те аталады, фин-угор тілдері шоғырының объ-угор тармағына жатады. Генетикалық жағынан ханты (остяк) және венгр тілдеріне жақын. Манси тілі төрт жергілікті ерекшелікке бөлінеді. Әдеби тілі сосьвин солтүстік диалектісі негізінде қалыптасқан. Манси тілінде 44 әріп бар, дауысты фонемалар қысқа және созылыңқы айтылады. Манси тілі жалғамалы тілге жатады, онда орыс, татар, коми, пермь және түркі тілдерінен енген сөздер көп. 1937 жылдан кирилл әліпбиін қолданады.

Діні[өңдеу | қайнарын өңдеу]

18 ғасырда Мансилер православие дінін қабылдағанымен, қамқоршы рухтар мен аюға табыну, бақсылықтың қалдықтары сақталып қалған.[3]

Тарихы[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Мансилер

Мансилер этнографиялық бірлестік ретінде б.з.б. 1-мыңжылдықтың 2-жартысында қазіргі Солтүстік Қазақстан және Батыс Сібір даласынан келген тайпалардың Оңтүстік Оралдағы жергілікті тайпалармен араласуы негізінде пайда болған деген болжам бар. 11 ғасырдың аяғындағы орыс жазба деректерінде “югрлар”, 14 ғасырдан “вогуличтер”, “вогулдар” деген атаумен кездеседі. XVI-XVII ғасырларда Обь-Ертіс жерлері Мәскеу княздігіне қосылды, содан кейін мұнда жаңа аумақтарды игеру үшін шаруалардың белсенді қоныс аударуы басталды. Осының нәтижесінде жергілікті халықты басып-жаншу, олармен аумақ үшін күрес және оларды христиан дініне айналдыру әрекеті бір уақытта басталды. Бұл қақтығыстарға, содан кейін жергілікті тұрғындардың аймақтың суық солтүстік бөліктеріне кетуіне әкелді. 1930 жылға дейін рулық құрылыста өмір сүрді.

Кәсібі[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Негізгі кәсіптері: балық аулау, бұғы өсіру, мал шаруашылығы, т.б. Кейбір топтары егін егумен, үй құстарын өсірумен шұғылданады. Көлік ретінде қайық, шаңғы, иттер мен бұғылар жегілген шаналарды пайдаланады. Балық аулау Обь пен Солтүстік Сосвада жиі кездеседі. Лозва, Ляпина, Солтүстік Сосва - бұғы шаруашылығы, ол XIII—XIV ғасырларда ханттардан алынған. Ауыл шаруашылығы XVI—XVII ғасырларда орыстардан алынған. Мал шаруашылығынан жылқы, сиыр, қой өсіріледі. Кәсiптік балықтардан олар қарауыз, ақ қайран, шортан, торта балық, нәлім, мөңке балық, сүйрік, сылан, муксун т.б.балықтар ауланады. Балық аулау құралдары: шанышқы, торлар. Олар өзендерді бөгеттермен жауып, балық аулады. Сібір балқарағайы күнделікті өмірде үлкен маңызға ие болды, одан қарағай жаңғағының үлкен өнімі жиналады. Сонымен қатар, балқарағай тамырынан тоқылған тұрмыстық заттар, ыдыс-аяқ, жәшіктер, қораптар, қоржындар жасалған. Қайың қабығынан жасалған бұйымдар, жәшіктер, ағаш ыдыстар, қасықтар, науалар, шөміштер, сонымен қатар қарапайым жиһаздар кең тараған.[4]

Өмір салты[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Мансилер жартылай көшпелі тіршілік етеді. Қыстық қоныстары тұрақты. Көктемдік, жаздық, күздік маусымдарға арналған қоныстары да бар. Жаздағы дәстүрлі тұрғын үйлері қайың қабықтарымен жабылған конус тәріздес күркелер. Қыстық үйлері тік бұрыш пішінді, бөренеден қаланады. Оңтүстік өңірінде орыс үлгісімен тұрғызылған үйлер көп кездеседі. Бұғышылардың күркелері бұғы терісімен жабылады.

Манси мәдениетінің негізгі көрінісі - музыка және ән жазу. Халық тарихын зерттей отырып, ғалымдар музыкалық аспаптардың 20-дан астам түрін пайдаланған. Олардың көпшілігі жануарлармен ассоциация негізінде жасалған ішекті аспаптар. Фольклордың негізін жырлар мен әндер құрайды, олар: - киелі әндер, жорық, әскери әндері, батырларды мадақтау, сатиралық, ата-бабаларға арналған, махаббат, ант әндері.
Бақсылық пен қасиетті ертегілер ерекше мәнге ие, онда дін, әлемнің шығу тегі мен құрылымы туралы айтылады, әлеуметтік рөлдердің маңызды ережелері берілген.

Манси ұлттық киімі климаттың табиғи ерекшеліктеріне байланысты жылы сыртқы киімнің міндетті түрде болуымен ерекшеленді. Дәстүрлі әйелдер киімі кең көйлек, сәтеннен немесе шұғадан тігілген шапан, ягушка, сах деп аталатын тондар. Үнемі басына орамал тағатын, жалаңбас жүру әдепсіз болып саналған. Жағалары мен манжеттер моншақтармен безендірілген, киім етегіне матаның жарқын жолақтары тігілген. Ерлердің киім - кешектері шұлықтардан, онда теріден жасалған шалбар, матадан жасалған жейделер болды. Ерлер киімінің ерекше түрі — бас киімі жағасымен қоса тігілетін тон.[5][6][7][8]

Негізгі тағамдары балықтан, еттен жасалады.[9] Еттің негізгі көзі – бұлан мен жабайы бұғы. Оны шикі, қайнатылған, қуырылған немесе ысталған күйде жейді. Олар сондай-ақ дәмді тілдерді, жидектер мен қарағай жаңғақтарын жақсы көреді. Сусындардан - олар шай мен жидек қайнатпаларын көп ішеді. Дәстүрлі тағамдары:

  • строганина - жұқа тілімдерге кесілмеген шикі мұздатылған балық;
  • юкола – күнге кептірілген балық;
  • уылдырық бұқтырмасы – шөптер, уылдырық және ұнтақталған балық сүйектерінен алынған балық ұны қосылған қою сорпа;
  • қаны бар бұғы еті – жаңа сойылған бұғы еті, оған бұғының қаны қосылған.[10]

Қазақстандағы мансилер[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Мансилер Қазақстанға негізінен өткен ғасырдың орта шенінен бастап, нарықтық қарым-қатынастарға байланысты көші-қон үрдістеріне орай қоныстанған. Қазақстандағы мансилердің саны:

  • 1970 жылы - 14 адам;
  • 1979 жылы - 36 адам;
  • 1989 жылы - 37 адам;
  • 1999 жылы - 8 адам;
  • 2009 жылы - 32 адам.[11]

Дереккөздер[өңдеу | қайнарын өңдеу]

  1. Манси http://my.krskstate.ru/docs/ethnoses/mansi/ Мұрағатталған 7 мамырдың 2021 жылы.
  2. Большая российская энциклопедия https://bigenc.ru/ethnology/text/2801045 Мұрағатталған 27 қыркүйектің 2022 жылы.
  3. Большая советская энциклопедия https://gufo.me/dict/bse/%D0%9C%D0%B0%D0%BD%D1%81%D0%B8
  4. Манси https://www.edu.severodvinsk.ru/after_school/nit/2012/polyanin/mans.html
  5. Народ Манси https://goturist.ru/narod-mansi/ Мұрағатталған 27 қыркүйектің 2022 жылы.
  6. Народ манси http://komanda-k.ru/%D0%A0%D0%BE%D1%81%D1%81%D0%B8%D1%8F/%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B4-%D0%BC%D0%B0%D0%BD%D1%81%D0%B8
  7. Анна Семенова Манси — загадочные и аутентичные жители севера https://travelask.ru/articles/mansi-zagadochnye-i-autentichnye-zhiteli-severa
  8. народы мира / Манси http://www.etnolog.ru/people.php?id=MANS
  9. «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, VI том
  10. ТРАДИЦИИ НАРОДОВ ХАНТЫ И МАНСИ - ХАНТЫ-МАНСИЙСК https://russia.travel/objects/294229/ Мұрағатталған 27 қыркүйектің 2022 жылы.
  11. Қазақстан халқы. Энциклопедия. /Бас.ред. Ж.Н.Тойбаева. /Құраст.Ғ.Жандыбаев., Г.Егеубаева.- Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2016. 308-бет ISBN 978-601-7472-88-7