Малазгирт түбіндегі шайқас
| Малазгирт түбіндегі шайқас | |||
| Негізгі қақтығыс: Селжүк-Византия соғыстары | |||
[[Сурет: |300px|XV ғасырдағы Малазгирт түбіндегі шайқас бейнеленген француз миниатюрасы]] XV ғасырдағы Малазгирт түбіндегі шайқас бейнеленген француз миниатюрасы | |||
| Дата | |||
|---|---|---|---|
| Орын |
Малазгирт (қазіргі Түркияның шығысы; тарихи Армения[2][3][4][5][6]) | ||
| Себеп |
Селжүктердің шешуші жеңісі | ||
| Аумақтық өзгерістер |
Армян таулы үстіртінде селжүктердің үстемдігінің орнауы | ||
| Қарсыластар | |||
|
| |||
| Қолбасшылары | |||
| |||
| Тараптар күші | |||
| |||
| Шығындар | |||
| |||
Малазгирт түбіндегі шайқас — 1071 жылдың 25-26 тамызында Малазгирт қаласының маңында Византия аумағында болған селжүк түріктері мен Византия империясы арасындағы шайқас. Алып Арслан сұлтан бастаған селжүк түріктері сандық артықшылығына қарамастан византиялықтарды талқандап, аумақтық жеңілдіктер есебінен өз өмірін аман алып қалған Византия императоры IV Роман Диогенді тұтқынға алды. Малазгирт түбіндегі шайқаста византиялықтардың жеңілуі Армениядағы селжүктердің үстемдігінің басталуын және оғыздар мен түркімендердің Кіші Азияның ішкі бөлігіне жаппай қоныс аудару үдерісін бастады[7].
Тарихы[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Селжүктермен алғашқы қақтығыстар XI ғасырдың 60-жылдарында басталды: 1064 жылы олар Ани қаласын басып алды, Х Константин тұсында жеке жасақтар шекараға еніп, Кіші Азиядағы Иконий мен Колосса қалаларына дейін жетті. Сол кезде Алып Арслан сұлтан Мысыр мен Сирияны жаулап алуға бағытталып, Византия империясымен толық көлемді соғыс ашуды шешіп тәуекел етпеді. X Константин қайтыс болғаннан кейін және Еудокия регенттігі кезінде сұлтанға бағынбайтын селжүк жасақтары Кесария мен Антиохияға қауіп төндірді. 1068 жылдың жазында Роман Диоген император ретінде селжүктерге қарсы шықты; оның Сириядағы әскерлері Манбижді басып алып, Алеппоға қауіп төндірді, каппадокиялық Ларисаның жанында түрік жасағын жеңіліске ұшыратты[8].
Бұрынғы билеушілердің орынсыз сараңдықтары мен қабілетсіздіктері Византия әскерінің қатарын қысқартып, оның рухын түсірді; сонымен бірге Роман қысқа мерзімде соғысқа жарамды әскер құра алды[8]. Роберт Гуискард Отрантоны алып, грек билігінің соңғы бекінісі Бариге қоршау салған Италиядан келген жағымсыз хабар Романды біраз уақыт Еуропаға қайтуға мәжбүр етті. Ол болмаған кезде түріктер әскерді басқарған Мануил Комнинді жеңіп, Колоссаны басып алып, тонады, ал Алып Арсланның өзі Византияның шығысындағы ең маңызды шекара бекінісі - Малазгиртті жаулап алды. 100 мыңдық әскерді бастаған Роман қайтадан Малазгиртті басып алды.
Дайындалу[өңдеу | қайнарын өңдеу]
IV Романмен бірігіп басқарушы, императорлық тақ күрестте тікелей қарсыласы Андроник Дукада ере жүрді. Әскерді құрамына империяның батыс және шығыс аймақтарынан келген 10 мың византиялық сарбаздар, Руссел де Байол басқаратын 500 франк пен норман жалдамалы әскерлері, өздер пен бешенектердің жалдамалы жасақтары, болгарлар, грузиндер мен армяндар жасақтары, сондай-ақ вариаж гвардиясының бір бөлігі кірді. Барлық Византия әскерінің саны 40-70 мың жауынгер болды. Мұсылман авторлары (Ибн әл-Асир, Сибт ибн әл-Жаузи, Ибн әл-Каланиси, аль-Хұсайыни, әл-Бундари, әл-Фарики және т.б.) 300-ден 700 мыңға дейінгі фантастикалық санды атайды[9].
Кіші Азия арқылы ілгерілеу ұзақ және қиын болды. Романның өзі үлкен арбалы керуенінің салдарынан өз сарбаздарының наразылығын туғызды, ал жергілікті халық кейіннен әскерден шығарылған франк жалдамалы әскерінің шабуылына ұшырады.
Селжүктердің әлі алыс екеніне сенген византиялықтар Малазгирт пен көршілес Аһлат бекінісін қайтарып алуды көздеп, Ван көліне қарай өрледі. Сол арада Алып Арслан Арменияға 30 мың түрік атты әскерімен және Алеппо, Мосул және басқа қалалардан мұсылман одақтастарымен келді. Тыңшылар оған жаудың нақты орналасқан жерін айтты, ал византиялықтар жаудың орналасқан жері туралы білмеді.
Шайқас[өңдеу | қайнарын өңдеу]
«Ислам энциклопедиясына» сәйкес, Византия шекарасын селжүк жорықтарынан қорғау үшін император IV Роман Диоген 1071 жылдың көктемінде Константинополден шығып, шығысқа қарай кетіп, Аһлат пен Малазгирт армян бекіністерін нығайтуға кірісті[10].
Малазгиртті Диоген басып алды, ал келесі күні оның сарбаздары селжүк әскерін байқады. Генералдардың бірі атты әскер жасағымен барлауға жіберілді, өйткені Роман бұл Алып Арсланның бүкіл әскері емес деп есептеді. Бірақ жасақ жеңіліп, қолбасшысы тұтқынға түсті[11].
25 тамызда Византия әскері мұсылмандардың орналысқан жеріне шабуыл жасады. Сол қанатты Никифор Вриенниос басқарды, оң қанатты - Феодор Алиат, орталықта императордың өзі болды, ал қосалқы күштер Андроник Дуканың қолбасшылығында болды. Түріктер төрт шақырымға созылған жарты айдай сап құрды[12]. Олардың садақшылары гректерге шабуыл жасады, жарты айдың ортасы баяу шегініп, ал оның қанаттары византиялықтарды қоршауға көшті.
Византиялықтар атысты батылдықпен төтеп беріп, екінші күннің соңында Алып Арслан тұрағын басып алды. Алайда, садақшылар ең көп зақым келтірген оң және сол қанаттар жекелеген жауынгерлердің шегініп қашып жүрген селжүк атты әскерін ұрысқа еліктіруге тырысуынан тәртіптен айырылды. Роман оң қанатқа негізгі күштердің шегінуін жабуды бұйырды, бірақ бұйрық дұрыс түсінілмеді. Қосалқы әскер қолбасшысы Андроник Дука көмек көрсетудің орнына императордың өлімі туралы қауесет тарата бастады. Оң қанат дереу жеңіліске ұшырады, өйткені түркі тайпаларынан құралған оғыздар мен бешенектердің жасағы селжүктер жағына өтіп кетті[13][14], ал кейбір армян контингенттері қашып кетті[15]. Орталықтың қалғаны, оның ішінде император мен Вариаж гвардиясы қоршауға алынды. Ұрыста Роман жараланып, Алып Арсланның тұтқынына түсті. Ол бір апта сұлтанның тұтқында болды. Император 10 миллион алтын мөлшеріндегі төлемге келіспеді, сондықтан Алып Арслан бұл соманы 360 мың жылдық төлем мен 1,5 миллион алтын алғытөлемге дейін қысқартты. Роман өзінің Константинополге аман жету үшін өзінің қызын сұлтан ұлдарының біріне тұрмысқа берді.
Салдары[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Малазгирт түбіндегі жеңілістен кейін тұтқында болған IV Роман Диогеннің жиырма жасар өгей ұлы, Х Константин мен Еудокия Макремболитиссаның ұлы, Андроник пен Константин ағайындылармен бірге империялық титулға ие VII Михаил Дука таққа отырды. Ғалым тарихшы Микаил Пселл оның тәрбиесіне жауапты болды.
Қайтыс болды деп саналған IV Романның жеңілгені туралы хабарды алған сарай қызметшілері Еудокия мен үлкен ханзада Микаил Дуканың регентігін жариялады, бірақ іс жүзінде мемлекетті Романның жауы кесар Иоанн басқарды. IV Романнан елордаға жақында келуі туралы қолмен жазылған хат келген кезде, патшайымнан күйеуінің тақтан айырылғаны жайлы жариялауын талап етті. Патшайым бұдан бас тартты, оны сарайдан қуып, әйел монахқа айналдыру үшін шашын алды. VII Микаил Дука Парапинак император атанды.
Константинопольден жіберілген әскерлермен бірнеше сәтсіз қақтығыстардан кейін Роман киликиялық Адана қаласына бекінді, оны Андроник Дука (1072 ж.) тақтан бас тартып, шашын қырықтыру талабымен қоршауға алды. Бұл үшін оған VII Микаил атынан үш митрополиттер растаған жеке қауіпсіздікті уәде етті. Роман алданды: көзден айырды, ол көп ұзамай көзден айыру кезінде алған жаралардан қайтыс болды.
Аумақтық өзгерістер[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Шайқастың тікелей нәтижесі - Армения[16] мен Кіші Азияның шығысын[17] Византия империясының біржола жоғалтуы және Кіші Азияның оңтүстік-шығысында Византиядан тәуелсіз армян Филарет Варажнуни[18] мемлекетінің құрылуы болды. Селжүктердің жеңісі оғыздар мен түрікмен тайпаларына Кіші Азияның тереңдігіне жол ашты, ал келесі 10 жыл ішінде түркі көшпенділердің ұмтылуынан түркілер түгелдей дерлік түбекті басып алды[19].
Ұрыс нәтижесінде Арменияның көп бөлігі селжүктердің қолына түскеніне қарамастан, олар бүкіл елді жаулап ала алмады. Лори мен Сүнік патшалығы мен Арменияның солтүстік-шығысындағы Хашин ұлысы сияқты бірқатар кішігірім армян мемлекеттері, сонымен қатар оңтүстік-батыстағы Сасун[20], Мокк және Васпураканның бір бөлігіндегі[21] ұлыстар жаулық жағдайында XI және XII ғасырларда жалғасын тапты.
Дереккөздер[өңдеу | қайнарын өңдеу]
- ↑ Die byzantinischen Kleinchroniken / Hrsg. von P. Schreiner — Wien: Verlag der ÖAW, 1979. — Т. 1. — Б. 170. — (Corpus Fontium Historiae Byzantinae).
- ↑ The Cambridge Medieval History — Cambridge University Press, 1986. — Т. 6. — Б. 791.Түпнұсқасы (ағыл.)
In 1071, five years after Hastings, the Byzantine army, the oldest and best trained military force in Europe, was destroyed in battle with the Seljuq Turks at Manzikert in Armenia.
- ↑ Steven Runciman A History of the Crusades — Cambridge University Press, 1987. — Т. 1. — Б. 62—63.Түпнұсқасы (ағыл.)
With this large but untrustworthy army Romanus set out in the spring of 1071 to reconquer Armenia. As he was leaving the capital the news came through from Italy that Bary, the last Byzantine possession in the peninsula, had fallen to the Normans.
The chroniclers tell in tragic detail of the Emperor's march eastward along the great Byzantine military road. His intention was to capture and garrison the Armenian fortresses before the Turkish army should come up from the south. Alp Arslan was in Syria, near Aleppo, when he heard of the Byzantine advance. He realized how vital was the challenge; and he hurried northward to meet the Emperor. Romanus entered Armenia along the southern branch of the upper Euphrates. Near Manzikert he divided his forces. - ↑ Hans Delbrück Medieval Warfare: History of the Art of War — University of Nebraska Press, 1990. — Т. 3. — Б. 62—63.Түпнұсқасы (ағыл.)
In the battle of Manzikert, or Malasgard, in Armenia, the Seljuk Sultan Alp Arslan defeated Emperor Romanus
- ↑ Paul Wittek Rise of the Ottoman Empire / Edited by Colin Heywood — Routledge, 2013. — Б. 45.Түпнұсқасы (ағыл.)
The fate of Anatolia was decided in 1071 by the battle of Manzikert, in the highlands of Armenia, where the Seljuk sultan Alp Arslan inflicted an overwhelming defeat on the Byzantine army and took the emperor prisoner.
- ↑ Marcia L. Colish The Mirror of Language (Revised Edition): A Study of the Medieval Theory of Knowledge — U of Nebraska Press, 1990. — Т. 3. — Б. 62—63.
- ↑ Hans Delbrück Шығыс тарихы: Алты томда. Орта ғасырлардағы Шығыс — М.: Восточная литература, 1995. — Б. 271.Түпнұсқасы (орыс.)
В 1071 г. султан Алп Арслан нанес сокрушительное поражение византийскому императору Роману IV Диогену в битве под Манцикертом. Эта победа ознаменовала конец византийского и начало сельджукского господства в Армении. Вместе с тем она открыла племенам огузов и туркмен дорогу в глубь Малой Азии.
- ↑ a b Византия тарихы. 2-том. 11-тарау. ХІ ғасырдың аяғындағы ішкі саяси дағдарыс және сыртқы саясаттағы жеңіліс
- ↑ Розен В. Р. Алып Арсланның Роман Диогенді жеңгені туралы араб аңыздары // ЗВОРАО. Т. 1. 1887. Б. 19-22, 189—202, 243—252
- ↑ Encyclopaedia of Islam — E. J. BRILL, 1991. — Т. VI. — Б. 243.
- ↑ Konstam, Angus The Crusades — London: Mercury Publications, 2004. — Б. 41.
- ↑ John Julius Norwich. «A Short History of Byzantium» — Vintage Series, 1997. — p. 239—241 — ISBN 0-679-77269-3.
- ↑ А. А. Васильев, А. Г. Грушевой — Византия империясының тарихы: Крест жорықтарына дейін (1081 жылға дейін) — Алетейя, 2000 — ISBN 5-89329-199-9, 9785893291995 — стр. 466. Түпнұсқасы (орыс.)
Особенно ненадежны в рядах византийского войска были составлявшие в нём легкую конницу узы и печенеги, которые при столкновении с турками тотчас же почувствовали с последними племенное родство. Последний поход Романа Диогена закончился для него роковой битвой в августе 1071 года при Манцикерте в Армении, на север от озера Ван. Незадолго до сражения отряд узов со своим вождем перешел на сторону турок. Это вызвало большое беспокойство в войске Романа Диогена. В пылу завязавшейся битвы один из византийских военачальников распустил слух о поражении императорского войска, которое, будучи охвачено паникой, обратилось в бегство. Геройски сражавшийся Роман Диоген был захвачен в плен турками и с почётом встречен Алп-Арсланом.
- ↑ Киреев Н. Г. — Түркияның алғашқы тарихындағы бір датаның өзектілігі туралы сұраққа — Turcica et Ottomanica:М.С.Мейердің 70 жылдық мерейтойына арналған мақалалар жинағы. — М.: Восточная литература РАН, 2006. — ISBN 5-02-018524-8, 9785020185241 — стр.248-249. Түпнұсқасы (орыс.)
Одной из причин поражения стала измена тюркских наемников (печенегов, гузов, кипчаков и др.), находившихся на левом и правом флангах войска василевса. Возможно, увидев против себя огузо-туркменских воинов и услышав их тюркские боевые кличи (ураны), они не захотели сражаться против родичей и перешли на сторону сельджуков вместе со своими военачальниками. Роман IV Диоген попал в плен, но был отпущен на условиях выплаты ежегодной дани в размере 1 тыс. динаров. Армянские земли захватили сельджуки после битвы при Манцикерте, множество армян рассеялись по империи, поселились в Константинополе
- ↑ Запорожец В. М. — Селжүктер — 2011. — Б.127: Түпнұсқасы (орыс.)
Армянский контингент вышел из боя и бежал.
- ↑ Туманов К. Л. «Armenia and Georgia» из «The Cambridge Medieval History», том IV, глава XIV, стр. 593—637: Түпнұсқасы (ағыл.)
Meanwhile, Alp Arslan captured Manazkert in 1070. And it was there that he inflicted, the following year, the momentous defeat upon the Emperor Romanus IV which deprived the Empire of Armenia and opened to the Turks the road to Anatolia.
- ↑ Шығыс тарихы, II том, «IV-XI ғасырларда Күнгей Кавказ» бөлімдері және «Селжүктердің бағындыруы мен Селжүктердің мемлекеті»: Түпнұсқасы (орыс.)
Между тем далеко на востоке, в пустынях и степях Средней Азии, возникла новая мощная сила - сельджуки. На протяжении первой половины XI в. они покорили весь Иран, и в 1071 г. при Манцикерте (Маназкерте) византийский император Роман Диоген потерпел сокрушительное поражение и сам попал в плен к сельджукам. Византия окончательно потеряла не только Закавказье, но и восточную Малую Азию.
...
Сельджукские отряды взяли штурмом, ограбили и разорили в Армении г.Ани. В 1071 г. султан Алп Арслан нанес сокрушительное поражение византийскому императору Роману IV Диогену в битве под Манцикертом. Эта победа ознаменовала конец византийского и начало сельджукского господства в Армении. Вместе с тем она открыла племенам огузов и туркмен дорогу в глубь Малой Азии. - ↑ В. П. Степаненко // Государство Филарета Варажнуни Мұрағатталған 9 сәуірдің 2012 жылы. (архив Мұрағатталған 12 қазанның 2012 жылы.) // Античная древность и средние века. — Свердловск, 1975. — Вып. 12. — С. 86-103: Түпнұсқасы (орыс.)
Фактически же с 1071 г. Филарет стал независимым правителем и статут его владений не вызывает сомнений, как не вызывал он их уже у современников.
- ↑ Запорожец В. М. «Сельджуки», раздел «Алып Арслан сұлтан кезіндегі Ұлы Селжүктер мемлекеті билігінің күшеюі (1063—1072)»: Түпнұсқасы (орыс.)
Победа, которую удалось одержать Альп Арслану под Малазгиртом, предопределила дальнейшее развитие военно-политической и этно-религиозной ситуации на полуострове Малая Азия. Военная машина Византийской империи на долгое время потеряла боеспособность. В этих условиях миграция огузских племен на полуостров Малая Азия приобрела неконтролируемый, лавинообразный характер. Миллионы тюркских кочевников в исторически короткие сроки заполонили долины рек и равнины Анатолии.
- ↑ Энциклопедия Британника. Статья: Armenia :: The Mamikonians and Bagratids Түпнұсқасы (ағыл.)
The Byzantine conquest was short-lived: in 1048 Toghrïl Beg led the first Seljuq raid into Armenia, in 1064 Ani and Kars fell to Toghrïl’s nephew and heir Alp-Arslan, and after the Battle of Manzikert (1071) most of the country was in Turkish hands. In 1072 the Kurdish Shāddādids received Ani as a fief. A few native Armenian rulers survived for a time in the Kiurikian kingdom of Lori, the Siuniqian kingdom of Baghq or Kapan, and the principates of Khachen (Artzakh) and Sasun.
- ↑ Robert Bedrosian «Armenia during the Seljuk and Mongol Periods» из «The Armenian People from Ancient to Modern Times» Vol.1 Richard G. Hovannisian, ed. (New York, 1997) pp. 241—271: Түпнұсқасы (ағыл.)
In 1070-1071, in what is regarded as a battle of major significance in world military history, the forces of the Byzantine army were defeated by the Seljuks under Alp-Arslan at Manzikert on the northern shore of Lake Van. With that defeat, the Byzantine Empire ceased playing a role of importance in the affairs of central and eastern Asia Minor. While it appears that most of historical Armenia had been subjected to sack by 1070-1071, in several remote mountain areas small Armenian principalities continued to exist throughout the eleventh and twelfth centuries, although encircled by inimical forces and under perpetual attack. These areas comprised districts in northern and northeastern Armenia (Gugark, Siunik, and Artsakh), plus southern and southwestern Armenia (parts of Vaspurakan and Mokk and Sasun). Consequently, it would be incorrect to speak of the Seljuk conquest as being fully consummated in the eleventh century. Some few parts of Armenia never succumbed.