Мақаш әкім

Уикипедия — ашық энциклопедиясынан алынған мәлімет
Навигацияға өту Іздеуге өту
Мақаш әкім
Ортада – Мақаш әкім
Ортада – Мақаш әкім
Туған кездегі есімі

Мұхамбетжан

Толық есімі

Мұхамбетжан Шолтырұлы Бекмұхамбетов

Туған күні

1830 жыл

Туған жері

Құрманғазы ауданы, Бөкей ордасы

Қайтыс болған күні

1904 жыл

Қайтыс болған жері

Бөкей ордасы

Азаматтығы

Ресей империясы (Бөкей ордасы)

Ұлты

Қазақ

Қызметі

Қоғам қайраткері, ғалым, ағартушы, ақын

Әкесі

Шолтыр Бекмұхамбетұлы

Балалары

Әміржан, Жәмилжан, Фазыл, Шафхат


Мақаш әкім (нақты есімі – Мұхамбетжан Шолтырұлы Бекмұхамбетов; 1830 жыл, Құрманғазы ауданы, Бөкей ордасы1904 жыл, сонда) — қазақ қоғам қайраткері, ағартушы-ғалым.

Өмірбаяны[өңдеу | қайнарын өңдеу]

12 ата Байұлының шеркеш руынан шыққан.

Алғаш Жәңгір мектебінде сауат ашқан соң, 184451 ж. Орынбордағы Неплюев кадет корпусында оқып, кіші унтер-офицер атағын (зауряд-жүзбасы шені) алып шығады.

1852 жылдың басында 4 айдай шекара комиссиясында қызмет атқарады. Одан соң Бөкей ордасын басқаратын Уақытша кеңестің Нарын құмындағы ордасында тілмаш.

185292 жж. Каспий жағалауы 1-ші және 2-ші аймақтарына әкімдікке тағайындалды. Осы қызметті ұзақ жыл атқарып, ел басқарған ол 1892— 1875 жылы Меккеге қажылықа 25 қазақ барған. Олар ешбір төлқұжатсыз барған. Осыны Константинопольдегі патша елшісі Орынбор генерал-губернаторына хабарлайды: Одессадан шыққан орыс кемесімен Меккеге Құдайға құлшылық жасауға ешбір төлқұжатсыз 25 адам бара жатыр дейді. Көпшілік жағдайда бұл сапарда – тәжірибесі мол, терең діни білімді адамдар жол көрсетіп отырған. Осы 25 қазақты басқарып барған Кіші жүздің 12 ата байұлы тайпасының Шеркеш руынан, оның ішінде Қойыс, одан Дербіс тармағынан болатын Мақаш (Мұхамбетжан) Бекмұхамбетов (1830-1904).

Ол Атырау мен Ақ Жайықтың бойында ХІХ ғасырдың екінші жартысында Бөкей ордасында елу жылдай ел басқарған. Есаул шенінде зейнеткерлікке шыққан. Осы топта оған қоса Кіші жүздің 12 ата байұлы тайпасының жаппас руынан Мырқы қажы (Мырқы қажы Жарасбаев), Мінайдар қажы Жарасбаев, Аппаз қажы Жарасбаев, Нұрпейіс хазірет Байғараұлы, Досжан Қашақұлы (1812.ж, 1896.ж) қажы, Кіші жүздің 12 ата байұлы тайпасының Шеркеш руынан, оның ішінде Қойыс, одан Дербіс тармағынан болатын Нұрпейіс қажы Бисембайұлы, Дәрібай қажы, Әлиасқар қажы, Жабақай қажы, Орта жүздің тобықты руынан – Құнанбай қажы Өскенбаев, шаншар руынан – Жүсіпқожа, матай руынан – Саудабай, қаракесек – Есбалақ, Өндірбай қалпе, Атбасардан – Егізек Жылқайдар, Қоспадан – Шешек қажы, Есілден – құлан қыпшақ руынан – Шаптыбай қажы, Батырқожа молда балалары (1-2 адам), Қанатбай сопы, Ұлы жүзден – Қасымбек датқа және қырғыздан – Шәбден батыр және т. б.

Осы 25 адам Меккеде қазақтың беделді-бай адамдарының қаражатымен салынған Тәкия жайді (қажылыққа барғандар түсетін арнаулы үй-жай) ашуға барған. Айшығы әсем ғажап Тәкия жайды ашуға Бағдат ханы сөз бергенде, барғандардың атынан Мақаш (Мұхамбетжан) Бекмұхамбетов сөйлейді және ол осы Тәкия жәйді діни ағартушы Досжан ишан Қашақұлы атымен атауды ұсынады. Арабша сауаты бар, ислам діні туралы терең білімді Досжан қажы осы тәкия тамға ие болып, күтуші болып қалды. Мақаш (Мұхамбетжан) Бекмұхамбетовке сөз бергенде оның шені (князь атағы және есаул шені болған) мен осы Тәкия жәйға қосқан қаражатының қомақтылығы, терең білімі ескерілген болуы керек. Айта кету керек қажылыққа екі Нұрпейіс атты адам барған. Оның бірі жоғарыда көрсетілген Нұрпейіс қажы Бисембайұлы (1849-1936). Ол өзінің бір рудан шыққан ағайыны Мақаш (Мұхамбетжан) Бекмұхамбетовке еріп барған. Одан басқа Нұрпейіс хазірет Байғараұлы – белгілі дінбасы, қоғам қайраткері, діни сауаттылығымен қатар араб, парсы тілдерін меңгерген ғұлама, ғалым. Атақты ғұлама 1817-1880 жылдар аралығында өмір сүрген. Нұрпейіс қажы Байғараұлы Меккеге шамамен 1867-1868 ж.ж. барған болуы керек. Ол жеті жыл бойы қиыншылықпен Меккеде жүріп қырғыз бен қазақ халықтарын мұсылмандар тізіміне енгізеді. Мұхамед пайғамбар өсиеті арқасында оларға тиеслі жерді алады. Бағдат шәрісі кітапханасындағы құжаттар сақтайтын жерге «қазақ» деген халықты Құнанбай қажыдан бұрын мұсылмандар тізіміне кіргізген.

97 жж. Уақытша Кеңестің кеңесшілігіне ауысады, есауыл шенімен зейнетке шығады.

1881 ж. шілдеде Ішкі орда өкілдерімен барған 4 казақтың бірі болып, патшаға жолыққан. Кейін де бірнеше рет өкілдер арасында Петерборға барған.

1896 ж. ол жергілікті әкім Өтешқали Атаниязов екеуі патшаға алтыннан жасалған киіз үй пішімін сыйға тартып, Ресей өкімшілігінің қазақ халқын шоқындырып, орыстандыру әрекетін тоқтатуды өтінеді.[1]

Қоғамдық қарекеті[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Мақаш әкім баспасөзде түрлі тақырыпта мақалалар жариялап тұрды. Этнографиялық мақалалары орыс зиялылары тарапынан жоғары бағаланып, Астархан жағрапиялық қоғамына мүшелікке сайланады.

1810 жылы Астарханнан шыққан «Астархан гөбернесіндегі көшпелі қазақтар мен қалмақтар» атты кітапқа ел аузынан жинағын ауыз әдебиеті үлгілері енді.

Ауыз әдебиетінің нұсқаларын — нақыш-ғақлиялар, мақал-мәтел, т.б. жинап, әдет-ғұрып, жол-жоралғыларына ғылыми-танымдық түсініктемелер жазып, қазақтардың өзіндік мәдени дәстүрі бар, рухани әлемі бай халық екенін танытуға үлкен үлес қосады. Бұндай қолжазба мұралары Санкт-Петербургдағы Салтыков-Щедрин атындағы көпшілік кітапханада, Ресей ҒА Шығыстану институтының профессор И.Н. Березин қорында сақтаулы тұр.

Доспамбет, Жиембет жыраудың, Есет бидің нақыл сөздерін ел аузынан жинақтап, 1908 ж. «Жақсы үгіт» деген кітап шығарды.

Өзі басқарған аймақта халықты сауаттандыру мақсатымен жеке қаражатына мектеп салдырып, бала оқытты.

Мақаш әкімнен «Мақаштың Байжұмасы», «Көк жорға», т.б. күйлер қалды.[2][3]

Дереккөздер[өңдеу | қайнарын өңдеу]

  1. “Қазақстан”: Ұлттық энцклопедия/Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы “Қазақ энциклопедиясы” Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9
  2. Батыс Қазақстан облысы. Энциклопедия. — Алматы: «Арыс» баспасы, 2002 жыл. ISBN 9965-607-02-8
  3. Мақаш әкім. құраст. Ө. Әлімгереев, А., 2001. М. Әбдеш, Т. Шәріпқалиев

Мақаш әкім атындағы өндірістік кооператиыінің сайты makash.kz