Маңғыстаудың әншілік және күйшілік өнері

Маңғыстаудың әншілік және күйшілік өнері, 18 – 19 ғасырларда қалыптасқан.

Ақсақ құлан

Қазақстанда кең тараған «Ақсақ құлан» атты күйдің бір нұсқасы маңғыстаулық күйшілер (Есір, Құлшар, Өскенбай мен Жары Қартбай, тағы басқалар), сондай-ақ жергілікті домбырашылар (Арал, Шамғұл, Алым, Орын, тағы басқалар) репертуарынан тұрақты орын алған. Қазақстанның өзге өңірлеріне тараған «Ақсақ құлан», «Жошы хан» күйіне қарағанда маңғыстаулық нұсқасының құрылыс жүйесі күрделірек болып келеді. Мысалы, «Ақсақ құлан» өзге өңірде бір күй болса, маңғыстаулық әкелі-балалы Өскенбай мен М.Өскенбаев орындауында үш күй («Құлан сарыны», «Ақсақ құлан», «Айдаһармен арбасу»); ал күйші-домбырашы Жары Қартбай осы үш күйге бес күй («Естірту», «Ханның жылауы», «Анасының жылауы», «Әйелінің жылауы», «Қарындасының жылауы») қосып, сегіз күй етіп орындаған. Әдетте «Ақсақ құлан» аңызын көптеген әдебиетшілер мен күйшілер шығыстанушы В.Г. Тизенгаузен жинастырған нұсқадағыдай күйшінің ханды уәлі сөзі арқылы жеңуімен аяқтайды. Ал маңғыстаулық нұсқасында ол аңыз молырақ айтылады, яғни мұнда күйші айдаһарды күй құдіретімен баурап, одан (айдаһардан) ат басындай алтын алып, аман-есен еліне оралады. Маңғыстаулық нұсқадағы «Ақсақ құлан» күйін орындаушы күйшінің аты Кербұқа, айтушылар оны ежелгі заман күйшісі санайды әрі ол күйді қобызбен емес, домбырамен тартқан деседі. Сонымен «Ақсақ құлан» түбі бір туыстас түркі тайпалары арасында ерте кезден келе жатқан, бертін келе әр аймақта әр түрлі өзгеріске ұшыраған әдеби-музыкалық, мәдени мұралардың біріне айналды.

Аңыз күйлер

Маңғыстауда ерте заманнан келе жатқан авторы аңызға айналған ескілікті күйлермен қатар «Қазақ, ноғайдың айрылысуы» , «Алпыс тараулы Науаи», «Адайдың ілме күйі» сияқты халық мұрасына айналған күйлер де мол кездеседі. Маңғыстаулықтар арасына тараған осындай авторы белгісіз ескілікті күйлердің бір шоғырын («Науаи», «Тел Науаи») домбырашы С.Шәкіратов үйренген. Бірақ көне күйлердің көпшілігі қазіргі заман күйшілерінің жадында қалмаған.

Өнер ортасы

Атыраудың шығыс бетін мекендеген адайлардың өзіндік сыр-сипаты бар жыршылық, әншілік және күйшілік ортасы болған. Маңғыстаудың ән-әуеніндегі жыр, күй сарындары сияқты өзіндік ерекшеліктері адайлардың әлеум. өмір-тұрмысымен тығыз байланыста дамып, өркен жайды. Өйткені түбекті мекендеген әр дәуірде өмір сүрген тайпалар қалдырған ежелгі мәдениеттің мұрагері болған маңғыстаулықтар түрікмен және қарақалпақтармен қоныстас отырды. Маңғыстау тұрғындарының теңіз және құрлық жолдары арқылы Кавказ бен Хиуа елдерімен байланыста болуы, оған қоса олардың өмірі сары дала мен асау теңіз жағасында өтуі де маңғыстаулықтардың рухани дүниесінде өз таңбасын қалдырды. Маңғыстау мен Үстірт аймағында өмір сүрген атақты күйшілердің бірі Абыл Тарақұлы (1820 – 1892) өз дәуірінде найзагер, сайыскер, терең тебіреністі күйлер («Абыл», «Нар ату», «Ақсақ құлан», «Аранжанның шалқымасы», тағы басқалар күйлері сақталған) шығарған нағыз халық композиторы болған. Абылдың күйшілік дәстүрін Қырықмылтық Құлшар (19 ғасыр; «Қыз қамаған», «Кербез керік», «Торы жорға», «Сықсақ», «Кебіс қалған», тағы басқалар), Есір, Есентемір Есбай, Алтынай («Алтынай ақжелеңі»), Сәулебай, Қауен мен Лұқпан, тағы басқалар жалғастырып дамытты. Әсіресе, Абылды өзіне ұстаз тұтқан Есір Айшуақұлының күйлері («Ақжарма», «Манатау», «Көктөбе», «Әлди бөпем», «Күнтай», тағы басқалар ) маңғыстаулықтар арасында күйшілік өнердің озық үлгісі ретінде бағаланды. 19 ғасырдың орта кезінде Қарабау, Тайсойған жерінде туып-өскенмен, өмірінің көптеген жылдарын Маңғыстауда өткізген күйші Балұста баласы Есентемір Есбай (Тазбала). Есбай Абыл мен Есір күйлерін елге таратумен қатар өзі де күйлер («Балық кемпір», «Жеңгем сүйер», «Шажда қыз», «Боз төбе», «Өтті-кетті», кейде ол «Өттің дүние» деп те аталады, «Бөгелек», «Сары алқа», «Теріс қақпай», тағы басқалар) шығарған. Есірдің күй орындау дәстүрін жалғастырған шәкірттерінің ішінде аты әйгілісі – Арал Тоғаниязұлы. 19 ғасырдың 2-жартысы мен 20 ғасырдың басында Маңғыстау мен Хиуа өңірінде жиырмадан астам күйші-домбырашылар (Қартбай, Тәңірберген, Жолды, Жүзбай, Көпеш, Әмірхан, Бадан, Сарығұл, тағы басқалар) болған.

Өскенбай Қалманбетовt

Маңғыстау күйшілерінің ішінде өз орны бар, күй қазынасы мол сақталғаны – Өскенбай Қалманбетов (1860 – 1925). Кейін елге есімі танымал болған Өскенбай қоныстас отырған түрікмен елінің Құлбай, Сапармәмбет пен Өдеулі сияқты атақты күйшілерімен достық қарым-қатынаста жүріп, кейде күй тартумен өнер сайысына да түседі. Өзінің ғана емес, өзгелердің туындыларын да шын шеберлікпен ажарлап жіберетін ерекше дарын иесі Өскенбайдың күйшілік-орындаушылық репертуарында 200-ден аса күйі, сонымен бірге халық термелері, жырлар (Абыл, Ақтан, Нұрым мен Қашаған жырлары) мен ерлік дастандары, түрікмен күйлері де болған. Ол әнші-ақын ретінде өзі ел арасына таратқан «Жирен жорға», «Жеті бұлбұл», «Ақерке», «Қаракөз», «Жастар едік», «Кербез Айша», «Тәлкіме» сияқты әндердің мәтінін шығарған, халық әндерін өзінше өңдеп, әрлендіріп айтқан. Өнерпаз Өскенбайдың әдеби, музыкалық мұрасы оның күйшілік-композиторлық, ақындық-жыршылық дәстүрін ілгері дамытушы бел баласы Мұрат арқылы бүгінгі заманға жетіп, халық игілігіне айналды. Өскенбаймен замандас күйші-домбырашылардың бірі Қоңыр Жүсіпұлы орындаушылық өнерімен қатар мәнді күй мұрасын («Қоңыр», «Өттің дүние», «Замана сазы») қалдырды.

Шәкірттер

Атақты Құрманғазының шәкірті Есжан Ерғали күйшінің 20 ғасырдың бас кезінде Бозащы балықшыларына келуі, осымен байланысты күй («Маңғыстау», «Бозащы», 1905 – 07) шығаруы да Маңғыстаудың мәдени өмірінде елеулі оқиға болды. Халық өнерін насихаттаушы, Аралдың шәкірті әрі оның күйшілік дәстүрін дамытушы, әйгілі домбырашы Шамғұл Ыбырайымұлы да өзінің сыршыл кішкене домбырасымен Маңғыстау елінің ғажайып шежіресін шертіп, қалың тыңдаушыларын үздік орындаушылығымен ұйытып күйшілік-жыршылық өнерімен халық құрметіне бөленді. 20 ғасырда халық өнерінің озық үлгілерін бүгінгі дәуірге ұластырып, ұлттық музыка мәдениетін насихаттауға белсене ат салысқан, қалың жұртшылықтың қадір-құрметіне бөленген өнерпаздың бірі Мұрат Өскенбаев болды. Жастайынан өмір соққысын көп тартқан Мұрат әр түрлі жұмыстар атқара жүріп, өз бойындағы өнерпаздық дарын-қабілетін де ерен еңбекпен жетілдіре түседі. Соның нәтижесінде ол өзінен бұрын өмір сүрген айтулы күйшілердің (Өскенбай, Құрманғазы, Абыл мен Есір, тағы басқалар) мұрасын бүгінгі ұрпаққа жеткізуде қисапсыз еңбек етті. Мұраттың күйшілігіне қоса жыршылық-ақындық өнері де болған. Ол «Қара алтынды Маңғыстау» толғауында туған жерінің өткен тарихын, қазіргі Жетібай бейнесін, осымен қатар «Еңбек өрендеріне», «Республика тойына», тағы басқалар толғауларында да тебірене жырлаған.

Күй өнері

Шамғұл шәкірттерінің бірі Әлқуат Қожабергенұлы, Алым Жаңбыршин де домбырашылық-орындаушылық дарынымен тыңдаушылары арасында үлкен беделге ие болды. Жаңбыршиннің домбыра күйлері мен орындаушылық дәстүрін өзіндік нақыш-өрнегімен дамытып жалғастырған домбырашы Шәкіратов сирек орындалатын ескілікті күйлер мен жыр күйлерін маңғыстаулық бояу-ерекшілігімен шебер, әдемі тартатын айтулы күйшілер санатына қосылды. Жас кезінен күй тартумен әуестенген Тайман Айдарбаев та ағарту, мәдениет саласында қызмет ете жүріп, бірқатар күй («Жас қыран», «Сағыныш», «Сапар») шығарған. Домбырашы Роза Айдарбаева әкесі Тайманнан домбыра тартуды үйреніп, кейін арнаулы музыкалық білім алады. Ол Маңғыстау өңіріндегі домбыра күйлерін жинап, нотаға түсірумен және оларды халық арасына кеңінен насихаттау жұмысымен, өзі де күй ( Мысалы , «Балдырған», «Маңғыстау») шығарумен айналысады. Бұларға қоса қоғамдық, халық шаруашылық әр түрлі салада қызмет ете жүріп, күй өнерімен де айналысатын өнерпаздар (Ө.Алшынбаев, туған Айдарханов, М.Ғұбайдуллин, М.Жолдасбаев, А. Жүнібеков, Ө.Жүсіпов, И.Шамғұлов, тағы басқалар) бар. О.Құлсариев, Н.Мұханов, Р.Қарғабаев,Т.Қожабеков, С.Хұсайынов, тағы басқалар күй өнері саласында, оны дамыту мен насихаттау жұмысында елеулі еңбек етті. 18 ғасырдың 2-жартысы мен 19 ғасырдың алғашқы жартысында Шоңай Тай қобызшы өмір сүрген.

Сыбызғышы

Сыбызғышы Мүйімсат Оңғаров жасының ұлғайғанына қарамастан 1980 жылы 2-ақындар айтысына қатысып, сыбызғы тартқан. Маңғыстау өңірінде халық әндері, бесік жыры, сыңсу, беташар, естірту, жоқтау, жұбату әуендері көбірек кездеседі. Бұлар әншінің (айтушының) орындаушылық дарын-қабілетіне қарай әр түрлі әуен сөзбен айтылады. Бұл аймақтың халық әндері толық жиналмаған. Белгілі әншілер айтуында жеткен «Жамал-ай», «Қарагөз», «Әлеужан», «Сусар-ай», «Сұлу Қаншымның әні» сияқты әндер ғана бүгінгі ұрпаққа жеткен. Маңғыстауда талай айтулы әншілер өткен; халық арасынан шыққан сондай әншілердің бірі – Тоқтамыс Орақ Байдалыұлы. 19 ғасырдың 2-жартысы мен 20 ғасырдың басында Маңғыстауда «Адайдың жеті қайқысы» атанған Әділ, Досат, Жылгелді, Өскенбай, Тастемір, Тұрсын, Шолтаман сияқты өнерпаздар есімі кең тарады. Бұлардың әрқайсысы бірнеше өнер иелері еді. Олар бір жүріп, ел аралап халыққа өнерімен қызмет еткен сегіз қырлы сал-серілер; өз заманында елге ерекше танылған нағыз халық әншілері болатын. Аты аңызға айналған сал-серілердің бірі әрі әнші-ақын Қайып Қорабайұлы. Ол өзі сүйген қызына арнаған «Ақбөбекке» қоса отызға тарта ән-өлең шығарған. Белгілі этнограф А. В. Затаевич «Қазақ халқының 1000 әні» (Орынбор, 1925) жинағына «Ақбөбек» әнінің үш түрлі нұсқасын енгізген.

Жазылуы

1992 жылы жарық көрген «Қазақ поэзиясының антологиясы» атты жинақта әнші-ақын Қайып Қорабайұлының шығармалары айтылып, 133 жолдан тұратын 11 өлеңі берілген. Бұл өлеңдер егіліп өткен есіл ғашықтардың шерлі өміріне, Қайып серінің зарға толы мұңлы әні болатын. Маңғыстау өңіріне тараған сирек айтылатын бірқатар әндер мен халық әншілерінің есімі Затаевичтің ілгеріде аталған жинағы арқылы таныс: жинақтың «Адай уезі» аталатын 1-бөлімінде 39 әннің мәтінсіз нотасы берілген. Бұл әндер 1921–24 жылдары Орынбор қаласында оқып жүрген маңғыстаулық оқушы жастар Ж.Мыңбаев («Ақбөбек», «Ақтан», «Жуас қоңыр», «Қараторғай»), И.Жұмабаев («Әселім», «Досат», «Қанжар», тағы басқалар), Қ.Қалмағанбетов («Оймауыт»), туған Басығарин («Айгүлек-ай, жан қалқа-ай», «Агигау», «Келіншектің әні», «Көкшетау», тағы басқалар) мен Қ.Нұраханов («Құнан нар», «Жайық», «Ораздың әні», тағы басқалар), тағы басқалардың орындауында жазылып алынған.

Әншілер

Маңғыстаулық әншілер Қ.Домбаев, Ә.Жұмағазиев, Ш. Сабытаев, Ж.Сейітов, Қ.Шыртанов, әсіресе Күріш Тасболатов ерекше көзге түсті. Бала кезінен көпшілік алдына шығып өнер көрсеткен, асқақ дауысты, айтулы әнші Тасболатов кезінде республикалық халық таланттары фестивалінің (1967), республикалық көркемөнерпаздар байқауының (1973) және халық таланттары телевизиялық фестивалінің (1985) лауреаты атанған. Оның репертуарында 40-қа жуық халық композиторларының (Абай, Біржан, Естай, Досат, Мұхит, Тастемір, Шолтаман, тағы басқалар) шығармалары бар. Маңғыстау өңірінің ән-күйлерінің әуен-сарынында өзіне тән табиғи ерекшеліктер байқалады: бұл халықтың басынан өткен тарихи өмір жолдарына, көршілес, аралас отырған өзге халықтармен қарым-қатынасы мен табиғи орта әсеріне, тағы басқалар жағдайларға тікелей байланысты. Маңғыстау өңірінде баяу, қоңырлатып салатын назды, арман мен сағынышқа толы әуендер де, сезімге ерік беретін асқақ әндер де жеткілікті. Мұндай әуен-сарындардан тарихтың талай тар соқпағынан өткен Маңғыстау елінің тағдыры да, аяулы арманы мен өмірлік мұраты да, ел мен жерді қорғап ешкімге бас имеген ерлік рухы да айқын танылады.