Маңғыстау жерінің 19 ғасырдан бастап әкімшілік-аумақтық бөлінуі

Маңғыстау жерінің 19 ғасырдан бастап әкімшілік-аумақтық бөлінуі 19 ғасырдың 1-жартысында Ресей мемлекетінің алдында Каспийдің шығыс жағалауын зерттеу, орнығу, болашақ Орта Азияға жасалар жорық секілді мәселелер тұрды. Осыған байланысты бұл жаққа бірінен соң бірі әскери экспедициялар шыға бастады. Экспедициялар өлкенің табиғатын, геологиялық-географиялық, топографиялық зерттеулерін жоғары бағалай отырып, негізгі басты мақсаты отарлау саясаты болды.

Экспедиция

Полковник Ф.Берг бастаған экспедиция 1825 жылғы 15 желтоқсанда Сарайшықтан шығып, Жемнен өтіп Қайдақ сорына келіп, сол арадан Үстірт қырына көтеріледі. Одан Бейнеу, Сам айналып Сарнияз тұсында Жемнен қайта өтіп, Арал теңізіне беттеді. Сапары 4 наурызға дейін созылған бұл экспедицияның өлке тарихы, табиғаты, өсімдіктер дүниесі жөнінде қосқан үлесі зор. Берг пен Э.Эверсман бастаған экспедиция өздері жүріп өткен төрт ай ішінде Үстірт үстін терең зерттеп, болашақ Хиуа жорығының тіке маршрутын Орынбор - Желтау - Хиуа бағыты етіп ұсынған еді. Осыған байланысты болашақ сапар бойында әскери бекініс жасау үшін, әрі қыр елімен дипломаттық қарым-қатынас орнату үшін 1832 жылдары Г.Карелинді жұмсайды. Ол солтүстік-шығыс Каспий жағасының байлығы мен табиғатын, халқының өмір тіршілігін зерттеуде бұрынғы әріптестерінен де асып түсті. 1833 жылдары Карелинді азиялық департаменттің сыртқы істер министрі Петербургке шақырып, бекініс салу жөніндегі жобасын бекітті. 1834 жылдары мамырда Қызылтаста 500 адамдық орыс бекінісі көтерілді. Құрылыс екі айда бітті. Бұл Ново-Александровск деп аталды. Әрине, бұл бекіністің салынуы Хиуа ханына жақпады. Ол өзінің жансыздарын жіберіп бекіністің қандай екенін, ондағы әскер күшін анықтады. Кіші жүз қазақтарына, соның ішінде Адайларға орыстардың болашақ жорығына көмектеспеу туралы жарлығын береді. 1839–1940 жылдары Хиуа ханының әскерлері әскери бекіністерге, сауда керуендеріне шабуыл жасайды. Хиуа хандығының Адайларға ықпалы 19 ғасырдың аяғына дейін жалғасты. Олар Сырдария бойында тірек пункттер мен әскери бекіністер салғанымен, Маңғыстау жерінде ондай ықпалы болмады. Бұған қарамастан олар адайларға әр түрлі салықтар салып, ханның мүддесіне орай старшындарды сайлап отырды. Он жыл қатарынан 1830–1940 жылдары М.Әнетов пен Қ.Қырымқұловты ел басқару қызметіне Хиуа ханы сайлаған еді. Ал Адайлардың орыс мемлекетіне заңды бағыну кезеңдері 19 ғасырдың 40 жылдарына жатады.

Кіші жүз

Маңғыстау қазақтары Кіші жүздің батыс бөлігіне қарады. Қаралып отырған кезеңдерде адайлардың төрт бөлімі (қырықмылтық, түрікменадай, құнанорыс, балықшы рулары) Кіші жүздің 52-дистансасына қарады. Оның басында Орынбор шекаралық комиссиясы тағайындаған Е.Абызов отырған. 1847 жылдары Түпқарағанда екінші бекініс салынғаннан кейін Мұхамедов басшы болып сайланды. Осыдан екі жыл өткеннен кейін Ново-Петровск комендантының бұйрығымен Мұхамедовты адайлардың биі Б.Маяұлы ауыстырды. 1861 жылдары адайлар жоғарғы дистансаға біріктірілгенімен, бір жылдан кейін басқару қиындығына байланысты ол екіге бөлінді. Маңғыстауды қыстайтын бес бөлімі төменгі дистансаға, Үстіртті қыстайтын бөлігі жоғарғы дистансаға берілді. Төменгіні Ғ.Қалбин, жоғарғыны Маяұлы басқарды. Осының алдында ғана Маңғыстау түбегіндегі әкімшілік шаруашылық -аумақтық бөлік Маңғыстау приставтығы құрылған еді. 1861 жылдың 21 қазанындағы патшаның уақытша ережесі бойынша оған Бозащы түбегі, Үстірт жазығы, Каспий теңізінің шығыс жағалауындағы Морской, Святой, Подгорный, Долгий, Орлов, Керел аралдары кіріп, Орынбор генерал-губернаторының Орал казак әскерлеріне бағынды. 1870 жылдары 2 ақпанда бұл приставтық Орынбордан Кавказ мирасқорлар әкіміне беріліп, орталығы Тбилиси болды. Маңғыстаудағы Иса-Досан көтерілісі басылғаннан кейін, оны қалай басқару мәселесі қайта көтерілді. 1871 жылдары ол тіпті әскери министрлікте қаралды. Осыдан бір жыл өткеннен кейін Кавказ әкім шаруашылық Маңғыстауды басқарудың жобасын ұсынды. 1874 жылдары 9 мамырда Каспий сырт өлкесін басқару жөніндегі ереже шықты. Маңғыстау мен Красноводск Каспий сырты әскери бөлімін құрып, әскери жағынан да, әкімшілік жағынан да Кавказ армиясының бас қолбасшысына бағынды. Осы Каспий сыртқы әскери бөлімі 1881 жылдары Закаспий облысы болып қайта құрылды. Оның құрамына Маңғыстау, Красноводск, Ашғабад, Теджен, Мерв приставтықтары кіріп, атауы уезд болып өзгертіліп, орталығы Ашғабад болды. Ол бастапқы кезде Кавказ әскери округінің ықпалында болды да, 1897 жылдары желтоқсанда Түркістан генерал-губернаторлығына берілді. Закаспий облысына қарасты Маңғыстау уезі 1920 жылы 26 тамызда Қазақ АКСР-і құрылысымен оның құрамына енді. Қазақстан құрамына Маңғыстау өлкесінің қайта енуіне сол кездегі ревком төрағасы туған Әлниязовтың еңбегі ерекше болды. Қазақстан құрамына енгеннен кейін 1920 жылдан 1927 жылға дейін Адай уезі аталып, орталығы Форт-Александровск болды. Бүкілодақтық Орталық атқару комитетінің 1928 жылғы 3 қыркүйектегі шешімімен Адай уезі округке айналып, орталық Ойылға көшірілді. Бұрынғы Адай уезі құрамындағы ауылдардан Маңғыстау, Ойыл, Табын аудандары құрылды. 1930 жылдары Маңғыстау ауданы Гурьев округіне берілді. 1932 жылдары облыс құрылуына байланысты Батыс Қазақстан облысына қарады да, 1938 жылдары Гурьев (қазіргі Атырау) облысының қарамағына берілді. 1973 жылы негізгі мұнайлы өндірісті аймақ болып есептелетін Маңғыстау өз алдына дербес шаңырақ көтерді.