Маңғыттар

Маңғыттардың соңғы әмірі Сейид Алим-хан

Маңғыттар, Мангқұрт, манғұт (өзб. mang'it;моңғ. мянгат)— орта ғасырдағы түркі-моңғол тайпасы.

Маңғыттар 14 ғасырдың 2-жартысы мен Жошы ұлысының әлсіреу кезеңінде кеңінен белгілі бола бастады. Рашид ад-Диннің “Жамиғ ат-тауарих” атты еңбегі мен “Моңғолдардың құпия шежіресіндегі” деректер бойынша бастапқыда маңғыттардың шағын руы моңғолдардың ірі кирун тайпалық одағының құрамында болған. Олар дарликиндермен бірге моңғол халқының негізгі бөлігін құрады. Маңғыттар Шыңғыс хан империясының құрылу кезеңінде түркі-моңғолдардың әскери және саяси өміріне белсенді түрде араласты. Маңғыттардың кейінгі тарихы Дешті-Қыпшақ аумағымен байланыстырылады. Империяның әкімшілік аумағының бөлінісі нәтижесінде Маңғыттар Жошы ұлысының батыс бөлігін иеленді. Бұл ұлыстың негізін көшпелі қыпшақ тайпалары құрады. 13 ғасырдың ортасында ұлыс Жошы ханның немересі Ноғайдың иелігіне берілді. Сөйтіп, мұсылман деректерінде кездесетін Маңғыттар атауымен қатар, орыс деректерінде Ноғай термині пайда болды. Нәтижесінде бұл ұлыс ноғайлар этносы — “Ноғайлы” атанды. 14 ғасырдың 2-жартысында Маңғыттар Ақ Орданың саяси өмірінде маңызды рөл атқарды. Олар қазіргі Батыс Қазақстанның Ембіден бастап Еділдің сол жақ жағалауына дейінгі жерді алып жатты. Маңғыттар ақсүйектері Орыс ханның, оның ұлы Темір Мәліктің, кейіннен Тоқтамыстың сенімді серіктері болды. Маңғыттардың сол кездегі белгілі қайраткері Едіге еді. 15 ғасырдың 1-жартысында Маңғыт жұртшылығының негізінде Ноғай ордасы құрылды.

Ноғай Ордасы әлсіреп, ыдырай бастағанда Маңғыттар батыс және шығысқа қарай қоныс аударды. Батыс Қазақстандағы Ноғай руларының негізгі бөлігі Кіші жүз және Орта жүз қазақтарының құрамына енді. 17 — 19 ғасырларда Бұхара мен Хорезмде Маңғыттар аса үлкен рөл атқарды. Бұхар хандығында 1755 жылдан 1920 жылға дейін Маңғыттар әулеті билік жүргізді. 19 ғасырдың аяқ кезіндегі деректер бойынша, Бұхарада 100 мыңдай, Хиуада 15 мыңдай Маңғыттар тұрған. Сахалар арасында да Маңғыттар деп аталатын ру бар.