Меандрлар

Меандрлар — өзендердің ирек арна жасап ағуы. Су тасқындары өзен жағаларының бір жерін жуып-шайып, бұзып, екінші жеріне апарып, қалдырып кетіп отыруының салдарынан пайда болады. Меандралар терең тілімделген (аңғарлық) және еркін (арналық) болып екіге бөлінеді. Терең тілімделген меандралар ұлы мұз басу дәуіріндегі мұздардың еруінен кейінгі су тасқынының әсерінен пайда болған, бұл жағдайда өзенмен қатар оның аңғары да меандра жасайды. Еркін меандралар осы күнгі су тасқындарының әсерінен пайда болады. Мұнда тек өзен арнасы ғана өзінің аңғарының жайпақ түбінде меандр жасайды.

Руза өзенінің меандрасы

Белый өзені иілісі

Меандр төмендегідей бөліктерден тұрады.

• меандр зонасы — меандр иіндерін шектеуші сызықтардың арасындағы белдеу;
• меандр қадамы екі иіндер арасындағы арақашықтық;
• меандр мойыны — иіндердің бір-біріне ең жақындаған бөлігі;
• арна бойындағы жалдар — иіндердің жайпақ шығыңқы жағасында жинақталған аллювийлік материал;
• шпорлар — өзен иіндері ішіндегі түпкі тау жыныстарының қалдықтары;
• жайылма құм жалдарының жылжымалы желпеуіштері;
• меандр радиусы — иін ортасына өзен ортасына дейін өлшенетін иіннің дөңгелену радиусы.

Ағынның алға жылжу бағытына байланысты, меандр жүйесі сонымен қатар шұңғымалар жəне қайраңдар жыл сайын аңғар бойымен төмен қарай 0,5-20 м. жылдамдықпен ығысады. Осындай жағдайда меандр мойнының ағысы бойынша жоғары жағы бірте-бірте ағынмен шайылып, шпордың негізгі бөлігі жіңішкеріп, көктемгі тасқын кезінде оны бұзып өте алады. Осындай жолмен арна түзіледі, ал иірім бөлігі өзеннен шет жаққа бөлініп жеке апандар немесе көл тəрізді ескі арна (старица) құрады. Ескі арнаның үлкендері көлдерге айналады. Оның түбінде ылай-балшық шөгіп, бұта басып кетеді, кішігірімдері жаз бойы құрғап, орнында иінді ойпаңдар қалады.

Жалпы меандрдың екі түрін ажыратуға болады: 1) аңғарлық меандрлар — олар бүкіл аңғардың иілістерін (бұрылыстарын) бұлжытпай қайталайды; 2) еркін арналық меандрлар — жалпақ, тегіс аңғардың түбінде пайда болады.

Жалпы, меандрлану үдерісі — өзен ағысының минималді күш жұмсау нəтижесінде кедергісі ең аз жолмен ағуы салдарынан пайда болған құбылыс. Меандрлану нəтижесінде өзеннің ұзындығы ұлғайып, шұңғымалар мен қайраңдардың арна бойымен ауысуы – жайылмалар мен террасалардың қалыптасуы, аңғардың меандрлануы арна ағыны дамуының негізгі заңдылықтарының бірі жəне өзен аңғарларының барлық морфологиялық элементтерінің қалыптасуы бұл заңдылықтарына тікелей байланысты.

Дереккөздер

• Русско-казахский толковый географический словарь. Под общей редакцией академика АН КазССР, проф. С. К. Кенесбаева и кандидата филол. наук А. А. Абдрахманова. Алма-Ата, Изд-во «Наука», 1966, стр. 204. (Академия наук Казахской ССР. Институт языкознания. Сектор физической географии). Составители: Ж. Аубакиров, С. Абдрахманов, К. Базарбаев.