Мемлекеттік әлеуметтік трансферттер

Үй шаруашылықтарының ақшалай табыстарына сонымен бірге мемлекеттік әлеуметтік трансферттерді - зейнетақыларды, жәрдемақыларды және түрлі деңгейлер бюджеттері мен бюджеттен тыс қорлар қаражаттарынан төленетін басқа төлемақыларды жатқызады.

Қазіргі кезде халықты әлеуметтік қорғаудың төрт деңгейлі жүйесі қалыптасқан:

• бірінші деңгей - мемлекеттік бюджеттен төленетін мемлекеттік базалық әлеуметтік жәрдемақылар: базалық зейнетақы төлемдері, мемлекеттік жәрдемақылар, баланың туылуына арналған біржолғы төлемдер;
• екінші деңгей Әлеуметтік сақтандырудың мемлекеттік қорынан ортақ зейнетақы мен әлеуметтік төлемдерді төлеу, яғни барлық жұмыскерлер аударым жасайтын, ал зейнеткерлікке жасы толғандар немесе тиісті сақтық жағдайы орын алғандар ғана алатын орнықтылық қағидаттарымен жүзеге асырылатын төлемдер;
• үшінші деңгей - міндетті зейнетақы жарналарының есебінен төленетін зейнетақы төлемдері, яғни адамның жеке салымдарына тәуелді жүзеге асырылатын төлемдер;
• төртінші деңгей - ерікті сақтандыру есебінен төленетін әлеуметтік төлемдер.

Үкіметтік бағдарламалармен халықтың жекелеген санаттарына әлеуметтік көмек көрсетудің қосымша нысандары қарастырылған. Мәселен, кедейлікті жою және әлеуметтік-демографиялық жағдаятты жақсарту үшін қажетті жағдайлар жасау мақсатымен 2005 жылдан бала бір жасқа толғанға дейін оның күтімі бойынша жәрдемақылар енгізуді, ал перспективада отбасынының табыстарына қарай балалардың жәрдемақылар төлеуді қоса, балаларды қорғаудың біртұтас жүйесі жасалуда.

Әлеуметтік сақтандыру көбінесе зейнетақымен қамтамасыз ету арқылы іске асырылады.

Зейнетақы - бұл қартайғанда, толық немесе ішінара еңбек ету қабілеттігінен, асыраушысынан айырылған және заңда көзделген басқа жағдайларда азаматтарды қамтамасыз ету үшін берілетін ай сайынғы ақшалай төлемақы, қызмет атқарған уақыттағы табыстың бір бөлігі. Зейнетақы төлемдерінің мөлшерлері тек қана жұмыс өтіліне және зейнетақыны есептеу үшін берілген орташа айлық табыс деңгейіне байланысты болады.

«Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы» 1997 жылы маусымның 20-сындағы заңның қабылдануымен байланысты зейнетақы реформасы басталды. Оның мәні - 1997 жылғадейін өмір сүрген зейнетақымен қамтамасыз етудің зейнетақы қорларын қалыптастыру кезіндегі ұрпақтардың ынтымақтастық қағидатынан дара қорланымдардың қағидатына көшуде болды. Бұл үшін жинақтаушы зейнетақы қорларының жүйесі (соның ішінде Мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қоры) және Зейнетақы төлеу жөніндегі мемлекеттік орталық қарастырылған. Мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қоры жалақының барлық түрлерін, әр алуан сыйлықақыларды, үстеме ақыларды, үстемелерді қоса, жалдамалы жұмыскерлердің еңбегін пайдаланатын заңи тұлғалардың, сондай-ақ дара кәсіпкерлердің, адвокаттар мен жекеше нотариустардың ай сайынғы ақшалай немесе натуралдық нысандағы табысынан (жұмыс берушінің материалдық, әлеуметтік игіліктер немесе басқадай материалдық пайда түріндегі табыстарын қоса) он пайыз мөлшерінде міндетті зейнетақы жарналары нысанында аудару жолымен қалыптасады. Бұл кездің есебінен жинақтаушы зейнетақы қорлары салымшыларының зейнетақы қорланымдары қалыптасады. Зейнетақы қорланымдарын қалыптастырудың басты мақсаты азаматтарды қартайғанда әлеуметтік қамтамасыз ету. Осыған байланысты жұмыскердің ай сайынғы табысынан ұсталатын және азаматтардың дара шоттарында жиналатын міндетті зейнетақы жарналары - бұл қатаң нысаналы ақша, график бойынша дүркін-дүркін төленетін төлемдер негізінде оның арналымы қарттықты қамтамасыз етуде болып табылады.

Зейнетақымен қамсыздандыру Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Қазақстан Республикасы заңына сәйкес жүзеге асырылады.

Қазіргі кезде жинақтаушы зейнетақы жарналарының жүйесі - зейнетақы төлемдерін төлейтін Орталық 1998 жылғы 1 қаңтардағы жай-күйі бойынша кемінде алты ай еңбек өтілі бар жеке тұлғаларға еңбек өтіліне бара-бар түрде жүзеге асырылатын ақшаны, жинақтаушы зейнетақы қорлары алушыларға зейнетақы қорланымдарын төлейді.

Міндетті зейнетақы жарналарын есептеуге алынатын ай сайынғы табыс ең төменгі айлық жалақының жетпіс бес еселік мөлшерінен аспауы тиіс. Жинақтаушы зейнетақы қорларына аударылатын міндетті зейнетақы жарналары Салықтық кодексте белгіленген бірқатар төлемдерден ұсталынбайды. Кейін зейнетақы төлемдері мемлекеттік және мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы қорларындағы әркімнің дара зейнетақы шотынан төленеді. Сондықтан зейнетақының мөлшеріне бюджеттің жай-күйі, қанша адамның жұмыспен қамтылып, қаншасы жұмыссыз жүргені әсер етпейді.

Салымшылар немесе жұмыс берушілер міндетті зейнетақы жарналарына қосымша ретінде ерікті зейнетақы жарналарын төлей алады, олардың мөлшері шектелінбейді, жарналар бірақ рет немесе дүркін-дүркін, ұдайы немесе тұрақсыз, қолма-қол ақшамен немесе аудару жолымен (қолма- қолсыз ақшамен) төленеді.

Қазақстанда аралас зейнетақы жүйесі жұмыс істейді, өйткені 1998 жылға дейін зейнеткерлікке шықкан зейнеткерлер немесе бұл уақытқа дейін зейнеткерлік өтілі барлар үшін ынтымақтастық зейнетақы жүііесінің жұмыс істеуі жалғасуда. Олардың зейнетақымен қамтамасыз етілуін қаржыландыру үшін қаражаттар республикалық бюджеттен Мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қорына және одан ары зейнетақылар төлем жөніндегі орталыққа аударылады. Негізінде мұндай қаражаттардың көзі әлеуметтік салық болып табылуы тиіс, бірақ зейнеткерлік бағдарламаларды жабуға және оларды толық қаржыландыруға оның түсімдерінің жеткіліксіздігі жакдайларында мемлекеттік бюджет кірістерінің басқа түрлері тартылады.

Зейнетақы төлемдері салымшының таңдауы бойынша Мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қорына немесе Мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы қорларына бағытталады, салымшыға зейнетақы келісімшартының негізінде дара зейнетақы шоты және жекеше нөмір дара сәйкестендіру нөмірі (ДСН) ашылады.

Салымшылардың қордаланған жарналарын зейнетақы қорлары уәкілетті орган - банк (кастодиан) арқылы зейнетақы активтерін басқаруды жүзеге асыратын ұйымдарға, бағалы қағаздарға, банктердің депозиттеріне және басқа қаржылық құралдарына орналастырады. Орналастыру кезінде алынған табыс инвестициялық табыс деп аталады, ол салымшылардың дара шоттары бойынша қордаланған қаражаттардың сомасына сәйкес бөлінеді; инвестициялық табыс қорланудың ұлғаюын және оның инфляциядан қорғалуын қамтамасыз етеді.

«Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы» заңға сәйкес Орталықтан зейнетақы төлемдері зейнеткерлік жасқа жеткен азаматтарға - еркектер 63 жасқа толғанда, әйелдер 58 жасқа толғанда және еркектерге кемінде 25 жыл еңбек өтілі болғанда, әйелдерге 20 жыл еңбек өтілі болғанда тағайындалады. 2008 жылдың екінші жартысында қор индекстерінің опырыла төмендеуі зейнетақылық активтердің табыстылығына әсер етті, жинақтаушы зейнетақы қорларының салымшыларын көбірек шығынға ұшыратты.

Зейнетақылық активтерді инвестициялаудан алынған «таза» инвестициялық табыс сомасы (2008 жылдың аяғындағы комиссиялық сыйақыларды шығарып тастағанда) өспек түгіл, ол тіпті 306,9 миллион теңгеге дейін қысқарды. Зейнетақылық активтерді инвестициялаудан шеккен залал 2008 жылы 30 миллиард теңгеден асып түсті.

Толық емес көлемдегі жасына байланысты зейнетақы төлемдері азаматтарға, олардың нақты еңбек өтілінің болуына қарай Орталықтан толық көлемінде зейнетақы төлемдерін алу құқығы болмаған жағдайда тағайындалалуы мүмкін.

Төтенше және барынша радиациялық қатерлі өңірлерде 1949 жылы 29 тамыздан 1963 жылғы 5 шілдеге дейін кемінде 10 жыл тұрған азаматтар «Семей ядролық сынақ полигоныңдағы ядролық сынақтардың салдарынан зардап шеккен зейнеткерлерге», мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақы алушыларға: еркектер - жалпы еңбек өтілі 25 жылдан кем болмаған жағдайда 50 жасқа жеткенде; әйелдер жалпы өтілі - 20 жылдан кем болмаған жағдайда 45 жасқа жеткенде зейнетақы тағайындалуына құқылы. Төтенше және осы өңірдің ең жоғары радиациялық қатер өңірлеріне жататын аумақтарда жұмыс істейтін (жұмыс істемейтін), тұратын, сондай-ақ 1949 жылдан 1990 жыл кезеңінде тұрған азаматтарға республикалық бюджеттен бір жолғы мемлекеттік ақшалай өтемақы төлеу жаңғыртылды.

Зейнетақымен қамсыздандыру туралы заңға сәйкес Орталықтан төленетін зейнетақы төлемдерін белгіленген орташа айлық табыстың 60 пайызы есебінен жүргізіледі және жұмыста болған үзілістерге қарамастан, қатарынан кез келген 3 жыл жұмыс үшін орташа айлық табыс негізге алына отырып, 1995 жылғы 1 қаңтардан бастап жүзеге асырылады. 1998 жылы қаңтардың 1-іне дейін қажетті еңбек өтілінен тыс жұмыс істеген әрбір толық жыл үшін зейнетақы төлемдерінің мөлшері 1 пайызға өсіріледі, бірақ ол зейнетақыны есептеу үшін ескерілетін табыстың 75 пайызынан аспауы тиіс.

Орталықтан төленетін зейнетақы төлемдерін есептеуге арналған табысқа еңбекке ақы төлеудің барлық түрлері және тізбесін үкімет белгілейтін өзге табыстар енгізіледі. Зейнетақы төлемдерін есептеу үшін 3 жылғы жұмыс ішіндегі табыс қатарынан 36 күнтізбелік айдағы жұмыс ішіндегі табыстың жалпы сомасын отыз алтыға бөлу арқылы анықталып, орташа айлық жалақы шығарылады. 1998 жылғы 1 қаңтарға дейін тағайындалған зейнетақы төлемдерінің ең жоғары мөлшері (зейнетақы алушылардың бірқатарын шығарып тастағанда) Республикалық бюджет туралы заңмен белгіленген 32 еселенген айлық есептік көрсеткіштің 75 пайызынан аса алмайды. Бұған Ұлы Отан соғысының қатысушылары мен мүгедектерінің, әскери қызметшілердің, ішкі істер органдарының, бұрынғы Мемлекеттік тергеу комитеті қызметкерлерінің және өндірістердің, жұмыстардың, кәсіптердің, лауазымдардың және көрсеткіштердің үкімет бекіткен №1 тізімдегі 1998 жылғы қаңтардың 1-іне дейін зейнетақы тағайындалған адамдар жатпайды.

Үкімет 2003 жылдын 4 шілдедегі қаулысымен «Міндетті зейнетақы салымдарынан құрылған жинақтаушы зейнетақы қорлары мен ерікті кәсіптік зейнетақы салымдарынан зейнетақы төлеудін ережесін» бекітті.

Бұл ретте мамандықтары бойынша анықтап белгілегендерге жұмыс берушілер тарапынан ерікті кәсіптік салымдар салу енгізілді.Ерікті кәсіптік зейнетақы жарналарын жұмыс берушілер жұмыскерлердің пайдасына меншікті қаражаттары есебінен аударады, бұл ретте жұмыс берушілер үшін салық преференциялары қарастырылған. Ерікті кәсіптік зейнетақы жарналары есебінен жинақталған қорланымдарды төлеу 50 жастан, яғни белгіленген зейнеткерлік жастан ертерек жастан жүзеге асырыла бастайды. Сол сияқты, егер азамат 55 жасқа дейін міндетті жинақтаушы зейнетақы қорына өмірінің сонына дейін жететін ең төменгі төлем деңгейін жинап үлгерсе, зейнетақы демалысына шығуына мүмкіндігі бар. Бұл жағдайда зейнетақы төлемдері аталмыш азаматтардың зейнетақы салымдарын сақтық ұйымдарына өзімен келісім негізінде аударылатын болады.

Әскери қызметшілерді, ішкі істер органдарының, басқа тәртіп сақтау органдарының (тергеу, ұлттық қауіпсіздік, Республикалық ұлан, жоғары лауазымды адамдарды қорғау службасы органдарының) қызметкерлерін зейнетақымен қамтамасыздандыруды қаржыландырудың ерекшеліктері бар. Бұл санаттардың зейнетақы төлемдерін қаржыландырудың көзі - сайып келгенде бірден бір республикалық және жергілікті бюджеттердің қаражаттары.

Сонымен бірге жасына байланысты азаматтар мен мүгедектігі мерзімсіз белгіленген бірінші және екінші топтағы мүгедектер сақтық ұйымдарымен міндетті зейнетақы жарналары есебінен қалыптасқан зейнетақы қорланымдарын пайдалана отырып сактық төлемдерін өмір бойы жүзеге асыру туралы зейнетақылық аннуитет келісімшартын жасауға құқығы бар. Бұл ретте сақтық ұйымынан төленетін ай сайынғы сақтық төлемдері зейнетақылық аннуитет келісімшарты жасалған күнге тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңда белгіленген ең төменгі зейнетақы мөлшерінен кем болмауы керек.

Зейнетақымен қамтамасыз ету жайындағы мемлекеттік әлеуметтік саясаттың басым бағыттарының бірі зейнетақылардың деңгейін көтеру болып табылады. 2010 жылғы 1 қаңтардан бастап, енді оның ең төменгі мөлшері 12344 теңге, мемлекеттік базалық зейнетақы төлемінің мөлшері 5981 теңге болып белгіленген.

Базалық зейнетақының өсуін есепке алғанда, зейнетақы төлеудің ортақ жүйесіндегі ең төменгі зейнетақы мөлшері 18 235 теңгені, орташа мөлшері 27 481 теңгені, зейнетақының ең жоғарғы мөлшері 40 001 теңгені құрап отыр. Соңғы 3 жылда орташа зейнетақы алатындар саны 1,6 есеге өскен. 677 мыңға жуық адам жинақтаушы зейнетақы жүйесінен зейнетақы ала бастаған.

Міндетті зейнетақы жарналары бойынша салымшылардың (алушылардың) дара зейнетақы шоттарының саны 2008 жылы 7,7 миллион, ал алушылардың саны 2,5 миллион адамды (бұл әр түрлі зейнетақы қорларында бір салушының бірнеше шоттарының барын білдіреді) құрады. 2008 жылы Зейнетақылар төлеу жөніндегі мемлекеттік орталықтан зейнетақы алатындардың саны 1633,9 мың адамды, мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақы алушылардың саны (жасына қарай, мүгедектігі бойынша, асырушысынан айырылған жағдайда, отбасының еңбекке қабілетсіз мүшелері) 636,2 мың адамды, арнаулы әлеуметтік көмек алушылардың саны 231,6 мың адамды құрады. Зейнетақылар бюджеттен тыс жинақтаушы зейнетақы қорларынан төленеді.

Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан халқына Жолдауына сәйкес 2015 жылға қарай базалық зейнетақы төлемдері ең төменгі күнкөріс деңгейі мөлшерінің 60 пайызы деңгейіне дейін өсіріледі. Қазіргі уақытта экономикалық зерттелімдер, актуарлық есеп-қисаптар жүргізілуде, осылардың нәтижелері бойынша Қазақстан Республикасының зейнетақы жүйесін дамытудың бағдарламасы әзірленетін болады.

Әлеуметтік сақтандыру жүйесіндегі екінші бағыт әр түрлі жәрдемақылар төлеу болып табылады.

Жәрдемақы - бұл жұмыстағы уақытша үзіліс кезінде, сондай-ақ белгілі бір жағдайларға пайда болатын көтеріңкі шығындарды өтеуге арналған кепілдік берілген ақшалай өтемақы.

Міндетті әлеуметтік сақтандыру шеңберінде төленетін жәрдемақылардан басқа азаматтар уақытша еңбек қабілетінен, асыраушысынан, жұмысынан айырылған жағдайда, сонымен бірге жүктілігіне және босануына, жаңа туған баланы (балаларды) асырап алуына, бала бір жасқа толғанға дейін оның күтіміне байланысты табысынан айырылуына байланысты. Әлеуметтік сақтандырудың мемлекеттік қорынан жәрдемақыларды кіріктіреді.

Алып жүрген мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақылардан басқа еңбек ету қабілетінен айырылған жағдайда әлеуметтік төлемақы өзі үшін әлеуметтік аударымдар жүргізілген міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесіне қатысушыға, әлеуметтік төлемақы алуға өтініш берген уақытта жұмысы тоқтатқанына немесе істеп жатқанына қарамастан, тағайындалады. Еңбек ету қабілетінен айырылған жағдайда әлеуметтік төлемақылар қордан төленетін әлеуметтік төлемақыларға құқық туындаған күннен бастап еңбек ету қабілетінен айырылды деп белгіленген барлық кезеңге тағайындалады.

Еңбек ету қабілетінен айырылған жағдайда ай сайынғы әлеуметтік төлемақылардың мөлшері Қазақстан Республикасы заңнамалық актілерінде белгіленген әлеуметтік аударымдар объекті ретінде ескерілген соңғы жиырма төрт ай ішіндегі табыстың заңнамалық актілерде белгіленген ең төменгі жалақының сексен пайызын шегергендегі орташа айлық мөлшерін табысты ауыстырудың, еңбек ету қабілетінен айырылу мен қатысу өтілінің тиісті коэффициенттеріне көбейту арқылы айқындалады.

Сөйтіп, еңбек ету қабілетінен айырылған жағдайда әлеуметтік төлемақылардың мөлшері орташа айлық жалақысына, еңбек ету қабілетінен айырылу дәрежесіне және міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесіне қатысу өтіліне байланысты болады.

Алушы жасына қарай зейнетақы төлемдерін алуға құқық беретін жасқа жеткен кезде еңбек ету қабілетінен айырылу жағдайында берілетін әлеуметтік төлемақылар тоқтатылады. «Қазақстан Республикасында мүгедектігі бойынша және жасына байланысты берілетін мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақылар туралы» Заңына сәйкес асыраушысынан айырылу жағдайы бойынша жәрдемақы алуға, асыраушысы қайтыс болған отбасының еңбекке жарамсыз, оның асырауында болған мүшелерінің құқығы пайда болған күннен бастап тағайындалады және қажетті құжаттар 12 ай мерзім ішінде тапсырылуы тиіс. Ата-анасының екеуінен де айырылған балаларға (тұлдыр жетімдерге) тағайындалған жәрдемақылар олардың заңды өкіліне (асырап алушыға, қамқоршысына) төленеді.

Оған қоса, «Мемлекеттік атаулы әлеуметтік көмек туралы» заңға сәйкес, отбасының жан басына шаққандағы орташа табысы кедейлік шегінен аспаған жағдайда атаулы әлеуметтік көмек көрсетіледі. Оның мөлшері жан басына шаққандағы орташа табыс пен белгіленген отбасының әрбір мүшесіне есептелген кедейлік шегінің айырмасы түрінде есептелінеді.

Асыраушысынан айырылу жағдайы бойынша мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақылар - бұл мемлекет кепілдендірілген ең аз әлеуметтік төлемдер, олар қайтыс болған асыраушысының жұмыс өтіліне және орташа айлық табысына байланысты емес, жәрдемақымен қамтамасыз етілетін отбасының еңбекке жарамсыз мүшелеріне байланысты белгеленеді.

Қайтыс болған (сот хабар-ошарсыз кетті деп танылған немесе қайтыс болды деп жариялаған) асыраушының - өзі үшін әлеуметтік аударымдар жүргізілген міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесіне қатысушысының мына отбасы мүшелері асыраушынан айырылған жағдайда әлеуметтік төлемақылар тағайындалуға және алуға құқылы:

• 1) он сегіз жасқа толмаған болса, олар он сегіз жасқа толғанға дейін мүгедек болып қалса, осы жастан асқан балалары, аға-інілері, апа-сіңлілері мен немерелері;
• 2) жасына және еңбек қабілеттілігіне қарамастан, ата-анасының біреуі немесе жұбайы, не атасы, әжесі, аға-інісі немесе апа-сіңлісі, егер ол қайтыс болған асыраушысының үш жасқа толмаған балаларын, аға-інілерін, апа-сіңлілерін немесе немерелерін күтіп-бағумен айналысатын болса.

Сонымен бірге, асыраушысынан айырылғандардың «Балалы отбасыларға берілетін мемлекеттік жәрдемақылар туралы» заңға сәйкес, отбасының орта есеппен жан басына шаққандағы табысы белгіленген азық-түлік себетінің құнына төмен болған жағдайда 18 жасқа дейінгі балаларға арналған жәрдемақы алуға құқығы бар.

Өздері үшін міндетті әлеуметтік аударымдар жүргізілген ата-ананың-міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесіне қатысушының қамқорлығынсыз қалған балаларға тағайындалған әлеуметтік төлемақылар заңнамалық актіге сәйкес айырылып қалған әрбір ата-ана үшін асырап алушыға, қораншыға (қамқоршыға) төленеді.

Қайтыс болған асыраушысының асырауында болған, асыраушысынан айырылған жағдайда әлеуметтік төлемақы тағайындалуына және алуға құқығы бар отбасының барлық мүшелеріне бір әлеуметтік төлемақы тағайындалады.

• Табысты ауыстыру коэффициенті - әлеуметтік төлемақының әлеуметтік аударымдарды есептеу кезінде негізге алынған табыс мөлшеріне қатынасын айқындайтын коэффициент;
• еңбек ету қабілетінен айырылу коэффициенті - өзі үшін әлеуметтік аударымдар жүргізілген міндетті әлеуметтік сақтаңдыру жүйесіне қатысушының еңбек қабілетінен айырылу дәрежесіне қарай айқындалатын коэффициент;
• қатысу өтілінің коэффициенті - мінетті әлеуметтік сақтандыру жүйесіне қатысу өтіліне (күнтізбемен есептегіндегі уақыттың жалпы мөлшерін) қарай айқындалатын коэффициент.

Бала кезінен I немесе II топтағы мүгедектер деп танылған адамдарға әлеуметтік төлемақылар мүгедектер белгіленген мерзімге тағайындалады.

Асыраушысынан айырылған жағдайда ай сайынғы әлеуметтік төлемақылардың мөлшері әлеуметтік аударымдар объекті ретінде ескерілген соңғы жиырма төрт ай ішіндегі жалақының сексен пайызы шегерілген орташа айлық мөлшері табысты ауыстыру, асырауындағылар санының және қатысу өтілінің тиісті коэффициенттеріне көбейту арқылы айқындалады. 2009 жылы ең төменгі күнкөріс деңгейінің өсуіне байланысты мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақылардың мөлшерлері екі рет - 1 қаңтардан және 1 маусымнан арттырылды. Нәтижесінде әлеуметтік жәрдемақылар 9%-ға артты.

Сонымен қатар мемлекетік әлеуметтік жәрдемақы көлемі де өсу үстінде. Мысалы, мүгедектігі бойынша берілетін жәрдемақы 2007 жылы 9 331 теңге болса, 2009 жылы бұл көрсеткіш 14 415 теңгеге жеткен. Асыраушысын жоғалтқан жағдайда төленетін жәрдемақы 12086 теңге болса, жасқа байланысты ол 4670 теңгеден 6858 теңгеге өскен. Балатуу бойынша берілетін бір жолғы жәрдемақы мөлшері 2 есеге көтерілсе, нәрестені 1 жасқа дейін багу үшін ай сайын берілетін жәрдемақы 1,6 есе- ге өсті. Бұл атаулы көмектерді елімізде 410 мың отбасы алады.

Бұған қоса жергілікті атқару органдары есебінен әлеуметтік аз қамтылған отбасыларды қолдау мақсатында қосымша 1,2 миллиард теңге бөлінген. Сол сияқты, 2,1 миллиард теңге балаларға арналған жәрдемақыға бөлінді. Бұл 1 миллионға жуық қазақстандыққа қосымша әлеуметтік көмек болып отыр.

Жүктілігіне және босануына, жаңа туған баланы (балаларды) асырап алуына, бапа бір жасқа толғанга дейін оның күтіміне баііланысты табысынан айрылған жағдайларда төленетін әлеуметтік төлемақы міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесінін Қордан әлеуметтік төлемақы алуға құқығы бар қатысушысына 2008 жылғы 1 қаңтардан бастап тағайындалған.

Жүктілігіне және босануына, жаңа туған баланы (балаларды) асырап алуына байланысты табысынан айрылған жағдайларда төленетін төлемақы денсаулық сақтау саласындағы уәкілетті орган белгілеген тәртіппен берілген еңбекке жарамсыздық парағында көрсетілген барлық кезеңге тағайындалған.

Табыстың орташа айлық мөлшері, әлеуметтік тәуекел жағдайы басталған ай үшін қорға әлеуметтік аударымдар түскен болса, осы айды қоса алғанда, соңғы он екі айда әлеуметтік аударымдар жүргізілген кірістер соммасын 12-ге бөлу жолымен айқындалады.

2010 жылғы 1 қаңтардан бастап төрт және одан көп бала туған аналарға берілетін бір жолғы жәрдемақы мөлшерін 70 650 теңгеге дейін және бала бір жасқа толғанға дейін оның күтімі үшін төленетін ай сайынғы жәрдемақы мөлшері

• бірінші балаға - 7 772 теңге,
• екінші балаға - 9 185 теңге,
• үшінші балаға - 10 598, 4 және
• одан кейінгі балаларға 12 011 теңгеге дейін көбейту қарастырылған.

Соған сәйкес көп бала туған және тәрбиелеген аналарды «Алтын алқа» белгісімен марапаттау үшін балалар саны 10 нан 7 ге дейін, «Күміс алқа» белгісімен марапаттау үшін 8-ден 6-ға дейін төмендетілді. Оларға берілетін арнаулы мемлекеттік жәрдемақының мөлшері 3,9 АЕК-тен 6,0 АЕК- ке дейін жеткізілді. Бұрын бұл белгілермен марапатталған немесе «Батыр ана» атағын алған, сондай-ақ I және II дәрежелі «Ана даңқы» ордендерімен марапатталған көп балалы аналарға берілетін жәрдемақы мөлшері де 8 478 теңгеге өсті. Мүгедек баланы тәрбиелеуші ата ананың біреуіне немесе асырап алушыға, қамқоршыға ең төмен жалақы мөлшерінде (14 952) ай сайынғы жаңа мемлекеттік жәрдемақы түрі енгізілді. Бұл жәрдемақыны 2010 жылдан бастап 28 мыңға жуық азамат алатын болады. Отбасында 2 және оданда көп мүгедек бала болған жағдайда жәрдемақы әрбір азаматқа бөлек тағайындалады. 2010 жылдың 1 қаңтарынан «Балалы отбастарына мемлекеттік жәрдемақылар туралы» Қазақстан Республикасы заңымен төртінші және одан артық бола туғанда берілетін біржолғы жәрдемақының мөлшерін 50 АЕК-ке көбейту қарастырылған.

Жұмысынан айырылған жағдайда берілетін әлеуметтік төлем жұмыспен қамту мәселелері жөніндегі уәкілетті органға адам жұмыссыз ретінде тіркеуге өтініш берген күннен бастап тағайындалады және оның мөлшері әлеуметтік аударымдар объекті ретінде ескерілген соңғы жиырма төрт ай ішіндегі табыстың орташа айлық мөлшерін тиісінше табысты алмастыру коэффициенттеріне және қатысу өтілінің коэффициенттеріне көбейту арқылы тағайындалады. Бұл ретте кірісті алмастыру коэффициенті - 0,3 болады, ал қатысу өтілінің коэффициенті «Міндетті әлеуметтік сақтандыру туралы» заңға сәйкес есептеледі.

Әлемнің көптеген елдерінде жұмысынан айырылғанда әлеуметтік қорғау шаралары қолданылады. Бұл шаралар жұмыскерлердің еңбек қызметінен жоғалтқан табыстарына өтемақы төлейтін әр түрлі әдістерін кіріктіреді; олардың біліктілікке, жұмыс өтіліне, жұмысынан айрылу себептеріне, отбасының табысы денгейіне және т.б. байланысты саралануы мүмкін. Тиісінше, жұмысынан айырылғандарға төлемақылар үшін қорларды қалыптастырудың әдістері, бұл қорлардың деңгейі және олардан төленетін төлемақылардың мезгілдері ажыратылады.

Жұмысынан айырылғандар қысқартылғандар және жұмыссыздар мәртебесіне бөлінуі мүмкін. Бірінші жағдайда жаңа жұмыс іздеу кезінде (белгілі бір мезгілде) орташа жалақысының, жұмыс өтілінің сақталуына рұқсат етіледі, әлеуетті жұмысқа орналастырудың басқа мүмкіндіктері болуы мүмкін.

Жұмыс іздеуші, жұмыспен қамтудың мемлекеттік службасында тіркелген және өзінің біліміне, кәсібіне, еңбек машығына сай келетін жұмыс алуға нақты мүмкіндігі жоқ еңбекке жарамды азаматтар жұмыссыздар деп саналады.

Жұмыссыздарға жұмыссыздық бойынша берілетін жәрдемақылар төленеді. Жәрдемақы жұмыссыз ретінде тіркелген мезеттен жұмысқа орналастыру туралы мәселе шешілгенге шейін, бірақ заңнамамен белгіленген мезгілден аспайтын уақытқа төленеді.

Әр түрлі елдерде жұмысынан айырылғанда әлеуметтік қолдауды қаржыландыру үшін қаражаттарды қалыптастырудың өзіндік механизмдері қолданылады. бірақ негізінен жұмыссыздық бойынша жәрдемақыларды (зейнетақыларды) қаржыландыру еңбекке ақы төлеу қорынан жұмыс берушілердің сақтық жарналары есебінен жүргізіледі. Мұқтаж адамдарда жұмыссыз мәртебесі болмаған жағдайда (мысалы, өтілі бойынша) олар әлеуметтік көмекті көбінесе жергілікті бюджеттерден немесе қайырымдылық қорларынан алады.

Үкімет және жергілікті атқарушы органдар жұмыскерлер мен жұмыс берушілердің өкілдерінің қатысуымен әлеуметтік-экономикапық дамудың индикативтік жоспарлары негізінде халықты жұмыспен қамтудың бағдарламаларын әзірлеп, бекітеді. Мемлекет халықты жұмыспен қамту сферасында азаматтарға әлеуметтік қорғандыруды кепілдендіреді.

Қазақстан Республикасы заңнамасымен жұмыспен қамту бағдарламалары жергілікті бюджеттерден қаржыландырылатыны аннықталған. Жұмыссыздықтан мемлекеттік әлеуметтік қорғау мына шараларды кіріктіреді:

• 1) жұмысқа орналасуға жәрдемдесу;
• 2) кәсіптік даярлау, біліктілікті жоғарылату және жұмыссыздарды қайта даярлау олар үшін қоғамдық жұмыстар ұйымдастыру;
• 3) қоғамдық жұмыстармен қамтылған жұмыссыздардың еңбегіне ақы төлеу;
• 4) табысы аз азаматтардан шыққан жұмыссыздарға мемлекеттік атаулы көмек көрсету.

Қоғамдық жұмыстарды орталық және атқарушы органдар ұйымдастырады, республикалық және жергілікті бюджеттердің қаражаттарынан және олардың өтінімдері бойынша жұмыс берушілердің қаражаттарынан қаржыландырылады.

Қазақстан Республикасындағы «Арнаулы мемлекеттік жәрдемақы туралы» заңыңда және оған сәйкес қабылданған өзге заңнамалық актілерінде көзделген негіздерде және тәртіппен азаматтардың арнаулы мемлекеттік жәрдемақы - әлеуметтік қорғауға мұқтаж адамдарға және жәрдемақылардың өзге түрлеріне қарамастан берілетін ақшалай өтемақы алуға құқығы бар. Арнаулы бұл жәрдемақы 1999 жылдың 1 сәуірінен бастап жәрдемақы алуға құқығы бар азаматтардың 14 санатына заңда көрсетілген мөлшерде төленеді.

Бір мезгілде әр түрлі арнаулы мемлекеттік жәрдемақы алуға құқығы бар адамдарға олардың таңдауы бойынша бір жәрдемақы тағайындалатынын атап айту қажет.

Өндірістердің, жұмыстардың, кәсіптердің, лауазымдар мен көрсеткіштердің Үкімет бекітетін №1 тізімі бойынша жер асты және ашық кен жұмыстарында, еңбек жағдайлары ерекше зиянды және ерекше ауыр жұмыстарда 1998 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша жұмыс өтілі бар азаматтарға мемлекеттік арнаулы жәрдемақы қарастырылған. Мұндай жәрдемақы еркектер - 53 жасқа толғанда және жұмыс өтілі кемінде 20 жыл болып, оның кемінде 10 жылын аталған жұмыстарда істегенде; әйелдер - 48 жасқа толғанда және жұмыс өтілі 15 жыл болып, оның кемінде 7 жыл 6 айын аталған жұмыстарда істегенде оларға тоғыз айлық есептік көрсеткіш мөлшерінде тағайындалады. Ал осындай №2 тізім бойынша еркектер - 58 жасқа толғанда және жұмыс өтілі кемінде 25 жыл болып, оның кемінде 12 жылын аталған жұмыстарда істегенде; әйелдер - 53 жасқа толғанда және жұмыс өтілі 20 жыл болып, оның кемінде 10 жыл аталған жұмыстарда істегенде оларга сегіз айлық есептік көрсеткіш мөлшерінде тағайындалады.

Еңбек жағдайлары ауыр (ерекше ауыр) жұмыстарда және зиянды (ерекше зиянды) және қауіпті жұмыстарда істейтін қызметкерлерге Қазақстан Республикасының Еңбек кодексіне және уәкілетті орган бекіткен еңбек жағдайлары зиянды өндірістердің, цехтардың, кәсіптер мен лауазымдардың тізіміне (тізбесіне) сәйкес қосымша ақы төлеу көзделген.

2000 жылғы 1 қаңтардан бастап «Жер асты және ашық кен жұмыстарында, еңбек жағдайы ерекше зиянды және ерекше ауыр жұмыстарда істеген адамдарга берілетін мемлекеттік арнаулы жәрдемақы туралы» 1999 жылғы шілдедегі Қазақстан Республикасынын заңы күшіне енді. Осы заңға сәйкес 1-ші тізімге енген азаматтар республикалық бюджеттен әлеуметтік жәрдемақыны зейнеткерлік жасқа жеткенге дейін алады. Ал зейнеткерлік жасқа толған соң, ол азаматтардың мәселесі қайта қаралып, еңбек өтіліне және табысының мөлшеріне қарай зейнетақы тағайындалады.

Қазақстан Республикасы Президентінің 2007 жылғы Жолдауына сәйкес 1998 жылғы 1 қаңтарға ауыр және зиянды өндірістерде белгілі бір өтіл жинаған азаматтар үшін 2008 жылғы 1 қаңтардан бастап №2 тізім бойынша мемлекеттік арнаулы жәрдемақы енгізілді.

Көрсетілген жәрдемақылар, зиянды еңбек жағдайларында жұмыс істеген аға буын азаматтарға жалпыға ортақ белгіленген зейнеткерлік жасына жеткенде әлеуметтік қолдау алу құқығын бере отырып, оларды әлеуметтік қорғау проблемасын белгілі бір деңгейде шешуге мүмкіндік береді.

Мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақылар ең төменгі күнкөріс деңгейінен еселенген мөлшерде белгіленеді (2006 жылдың басына дейін - айлық есептік көрсеткіштен ). Адамның өмірі мен денсаулығына келтірілген зиянды өтеу жөніндегі төлемақылар, сондай-ақ азаматтың қайтыс болуы нәтижесінде залал шеккен адамдардың зияндарын өтеуді сақтық компаниялары өздеріне алған. Мүгедектігі бойынша, асыраушысынан айырылған жағдай бойынша Мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақыларды мемлекет төлейді. Барлық төлемақылар кездейсоқ жағдайға дейін адамның алып жүрген жалақысына тікелей байланысты болып келеді.

Тұтас алғанда 2009 жылы мүгедектік бойынша мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақылардың мөлшері орта есеппен 14 пайызға арттырылды.2009 жылдың 1 желтоқсанына қарасты деректер бойынша, республикада 638,9 мың мүгедек міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесінен қосымша әлеуметтік төлемдер алады. Елімізде 43,4 мыңнан астам азамат 1 және 2-ші тізімдер бойынша арнайы мемлекеттік жәрдемақылар алады. Бұл жәрдемақы мөлшері 2009 жылы 11 пайызға артты. 2015 жылға қарай мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақылар мөлшерін 2010 жылмен салыстырғанда 1,2 есе арттыру көзделген.

«Мемлекеттік атаулы әлеуметтік көмек туралы» заңға сәйкес жан басына шаққанда өңірлерде белгіленген кедейлік деңгейінен төмен орташа табыс алатын халықтың бәрі атаулы көмекпен қамтылады. Негізінен олар кәмелетке толмаған балалары, жұмыссыздары, мүгедектері бар отбасылар. Кедейлік шегі мен ең төменгі күнкөріс деңгейі өңірлер бойынша сараланатындықтан, заң әрбір отбасының табысын нақтылауға мүмкіндік береді. Азаматтардың қайда тұратынына қарамастан, өздерін отбасында жан басына шаққанда кедейлік шегі деңгейінде орташа табыспен қамтамасыз ететіндей әлеуметтік көмек алады. Мысалы, жергілікті бюджеттерде табысы аз отбасыларының 18 жасқа дейінгі балаларына мемлекеттік жәрдемақылар төлеу қарастырылған. Заңға сәйкес, жұмыспен қамту мәселелері жөніндегі өкілетті органдарда тіркелмеген еңбек жасындағы жұмыссыздардың әлеуметтік көмек алуға құқылары жок. Мүгедектер, айдан астам уақыт стационарлық емдеуде жатқан адамдар, 1 және 2 топтағы мүгедектерге, жасы 80-нен асқан кісілерге, 7 жасқа дейінгі балаларға күтім жасаумен айналысатын азаматтар, оқушылар мен студенттер бұл санатқа жатпайды. Сонымен бірге, жұмыспен қамту органдарына өтініш берген жағдайда, еңбекке жарамды адамдарға лайықты жұмыс немесе қоғамдық жұмыстарға қатысу ұсынылады. Бұл жұмыстардан бас тартқан жағдайда олар алты ай мерзімге дейін атаулы әлеуметтік көмек алу құқығынан айырылады. Заңда атаулы көмек тағайындату үшін өтініш білдірудегі рәсімдер жеңілдетілген.

Қазақстанда мынадай жәрдемақылар төленеді:

• 1) жұмыссыздықтан мемлекеттік әлеуметтік қорғау;
• 2) жүктілігіне және босануына байланысты;
• 3) жаңа туған баланы (балаларды) асырап алуына байланысты;
• 4) бала бір жасқа толғанға дейін оның күтіміне байланысты;
• 5) жерлеуге берілетін жәрдемақылар;
• 6) саноторийларға жолдама сатып алу шығыстары.

Бұл бағыт бойынша қаржыландыру: 1,6 тармақтар шаруашылық жүргізуші субъектілердің жұмыс берушілердің қаражаттары есебінен, 2,3,4,5 тармақтар жергілікті бюджеттердің есебінен жүзеге асырылады.

Әлеуметтік көмек бойынша төлемақылар мыналарды кіріктіреді:

• а) отбасының жиынтық табысын ескере отырып тағайындалатын, балалы отбастарына жәрдемақы (18 жасқа дейінгі балаларға);
• ә) балалары бар мерзімділік қызметтің әскери қызметшілерінің отбасына жәрдемақы;
• б) мүгедек - балалары бар отбасыларына жәрдемақы;
• в) ВИЧ - инфекцияланған балалар мен ересектерге жәрдемақы;
• г) әкелері алимент төлеуден жалтарынған балаларға уақытша жәрдемақы;
• д) 4 және одан көп 7 жасқа дейін жастағы балалары бар жұмыссыз аналарға жәрдемақы және т.б.

Әлеуметтік қорғау жүйесімен сондай-ақ мыналар қарастырылған:

• отбасының жиынтық табыстарын ескере отырып тағайындалатын тұрғын үй жәрдемақысы;
• тұрғын үй-коммуналдық қызметтерді, отынды, көлікті, соғыс және еңбек ардагерлеріне, табысы аз зейнеткерлерге және басқаларға медициналық қызмет көрсету жеңілдіктерінің жүйесі;
• қарттарға, мүгедектерге, үйсіздерге және ауру балаларға арналған мекемелерді ұстау;
• оралмандарды тарихи отанына қоныстандыру және әлеуметтік қорғау.

Табысы екі айлық есептік көрсеткіштен артық емес жұмыссыздарға материалдық көмек белгіленген.

Қазақстан Республикасының «Қазақстан Республикасында мүгедектігі бойынша, асыраушысынан айырылу жағдайы бойынша және жасына байланысты берілетін мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақылар туралы» заңына сәйкес мүгедектігі бойынша мемлекеттік жәрдемақылар алуға құқығы бар. Осы заңға сәйкес мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақылар ең төмен күнкөріс деңгейі мөлшерінен есептеледі.

2010 жылдың 1 қаңтарынан бастап ең төмен күнкөріс деңгейі көлемінің ұлғаюына байланысты мүгедектер үшін жәрдемақы мөлшері арттырылды.

Жергілікті бюджеттерден әлеуметтік көмек көрсету түрінде төлемақылар мыналарға төленеді:

• 1) экологиялық апаттардан, нәубеттерден, ядролық сынақтардан зардап шекендерге;
• 2) жаппай саяси қуғын-сүргін құрбандарына, көп балалы аналарға, жан басына шаққанда табыс деңгейі төмен аз қамтылған отбасыларына, халықтың біркатар басқа санаттарына.

Шаруашылық жүргізуші субъектілер, басқа жұмыс берушілер меншікті әлеуметтік қорларынан өздерінің жұмыс істеп жүрген жұмыскерлеріне, бұрынғы жұмысскерлеріне, олардың отбасы мүшелеріне қосымша материалдық және ақшалай көмек көрсете алады.

Мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақылар (бала туғанда, жерлеуге, балалары бар отбасыларына, табысы аз отбасыларына азаматтарға) тұрғын үй көмегі, жұмыссыздарға материалдық көмек жергілікті бюджеттердің қаражаттарынан төленеді.

Қазақстан Республикасында кедейлікті төмендету жөніндегі бағдарламада азаматтардың жұмыспен қамтылуына жәрдемдесу жолымен, жалпы орта білімге және денсаулық қызметіне қолжеткілікті жақсарту, атаулы әлеуметтік көмекті арттыру және басқа іс-шараларды іске асыру проблемаларын шешуге кешенді тәсілдеме қарастырылған. Бұл үшін кезең-кезеңімен әлеуметтік қамсыздандыру мен әлеуметтік қызмет көрсетудің нормативтері енгізілді.

Жыл өткен сайын Қазақстанда әлеуметтік міндеттемелер қомақты бола түсіп, ол ТМД мемлекеттері арасында көшбасшылар қатарында болып отыр. Бүгінде бес миллионға жуық қазақстандық, яғни азаматтардың үштен бірі түрлі әлеуметтік жәрдемақымен қамтылған. Егер 2003 жылы бұл салада 17 әлеуметтік жәрдемақы түрі болса, 2008 жылы олардың саны 29-ға жетті.

Халықты әлеуметтік қамтамасыз ету мен әлеуметтік көмекке бағытталған шығындар 2009 жылы 813 милиард теңгені құрады, бұл оның алдындағы жылмен салыстырғанда 22,8 пайызға артық.

2010-2012 жылдарға арналған үш жылдық бюджеттің үштен бір бөлігінен жуығын әлеуметтік салаға жұмсау көзделіп отыр.

Әлемнің көптеген елдерінде жұмыстан айырылған кезде мемлекеттік әлеуметтік қорғаудың шаралары қолданылады.

Қазақстан Республикасы заңнамасымен отбасыларына, жекелеген азаматтарға арнаулы әлеуметтік қызметтер деп аталатындарды беру кепілдендірілген.

Арнаулы әлеуметтік қызметтер - қиын өмірлік жағдаятта (жетімдік, ата- аналар қамқорлығының болмауы, кәмелетке толмағандарды қадағалаусыздық, баспанасыздық, бас бостандығынан айыру орнынан босану және басқалары бойынша) адамға (отбасына) пайда болған әлеуметтік проблемаларды жою үшін жағдайды қамтамасыз ететін және қоғам өміріне қатысуға оларға басқа азаматтармен тең мүмкіндіктер жасауға бағытталған қызметтер кешені.

Арнаулы әлеуметтік қызметтерді беретін субъектілер - арнаулы әлеуметтік қызметтер беру бойынша мемлекеттік және мемлекеттік емес секторларда жұмыс істейтін жеке және (немесе) заңи тұлғалар.

Арнаулы әлеуметтік қызметтерді беру сферасындағы мемлекеттік саясаттың негізгі міндеттері мыналар болып табылады:

• қиын өмірлік жағдаятты (егер ол пайда болған жағдайда) жою үшін жағдайлар жасау;
• арнаулы әлеуметтік қызметтерді кепілденілген көлеммен қамтамасыз ету;
• арнаулы әлеуметтік қызметтер көрсетудің стандарттарын сақтауды қамтамасыз ету;
• мониторинг және берілетін арнаулы әлеуметтік қызметтердің сапасын бағалау жүйесін дамыту;
• арнаулы әлеуметтік қызметтер берудің жүйесін дамытуды қамтамасыз ету;
• арнаулы әлеуметтік қызметтер туралы Қазақстан Республикасы заңнамасын сақтауды мемлекеттік бақылауды жүзеге асыру;
• арнаулы әлеуметтік қызметтер беру сферасында халықаралық ынтымақтастықты дамыту және басқалары.

Арнаулы әлеуметтік қызметтер арнаулы әлеуметтік қызметтердің кепілденілген көлемін және ақылы арнаулы әлеуметтік қызметтерді кіріктіреді.

Арнаулы әлеуметтік қызметтердің кепілдендірілген көлемі бюджеттік қаражаттар есебінен берілетін арнаулы әлеуметтік қызметтердің бірыңғай тізбесі болып табылады. Әлеуметтік қызметтер тек мұқтаж адамдарға көрсетіліп, казіргі заманғы стандарттар мен Қазақстандағы өмір деңгейіне сәйкес болуы керек.

Арнаулы әлеуметтік қызметтердің кепілдендірілген көлемінің тізбесі

• әлеуметтік-тұрмыстық;
• әлеуметтік-медициналық;
• әлеуметтік-психологиялық;
• әлеуметтік-педагогикалық;
• әлеуметтік-еңбек;
• әлеуметтік-мәдени;
• әлеуметтік-экономикалық;
• әлеуметтік-құқықтық қызметтерді қамтиды.

Арнаулы әлеуметтік қызметтердің кепілдендірілген көлемі психоневрологиялық аурулары бар 18 жастан асқан мүгедектер қатарынан дене немесе ақыл ой мүмкіндіктеріне байланысты ағзасының функциялары тұрақты бұзылған адамдарға ұсынылады.

Ақылы арнаулы әлеуметтік қызметтер арнаулы әлеуметтік қызметтердің кепілденілген көлемінен тыс ақылы негізде беріледі.

Арнаулы әлеуметтік қызметтер ақпараттық, консультациялық, делдалдық қызметтер түрінде жалпы сипаттағы қызметтер беруді кіріктіре алады.

Мемлекеттік секторда жұмыс істейтін субъектілер жалпы сипаттағы қызметтерді бюджет қаражаттары есебінен береді. Арнаулы әлеуметтік қызметтерді беру арнаулы әлеуметтік қызметтерге қажеттілікті бағалау және анықтау жөніндегі әлеуметтік жұмыскер айқындайтын қиын өмірлік жағдаяттағы адамның (отбасының) арнаулы әлеуметтік қызметтерге қажеттілігін бағалау және анықтау негізінде жүзеге асырылады.

Арнаулы әлеуметтік қызметтерге қажеттілікті бағалауды және анықтауды жүргізу кезінде мыналар критерийлер болып табылады:

• өмірлік қызметтің шектелімі;
• әлеуметтік бейімделім;
• әлеуметтік депривация;
• қолайсыз әлеуметтік орта және басқалары.

Кепілденілген көлемнен тыс берілетін арнаулы әлеуметтік қызметтердің кепілденілген және қосымша көлемін беру аудандардың (облыстық маңызы бар қалалардың) жергілікті атқарушы органдарының шешімі негіздемесінде жүзеге асырылады.

Арнаулы әлеуметтік қызметтерді беретін субъектілерді қаржыландыру:

• Қазақстан Республикасы заңнамасымен белгіленген тәртіппен бюджеттік қаражаттардың;
• ақылы арнаулы әлеуметтік қызметтерді бергені үшін алынған қаражаттардың;
• Қазақстан Республикасы заңнамасына қайшы келмейтін өзгедей көздердің есебінен жүзеге асырылады.

Қазақстанда рыноктық қатынастардың кеңеюі қоғамда тез жіктелуді және халықтын әлеуметтік-мүліктік жіктелуін тудырды. Мұны жақсы қамтамасыз етілген және нашар қамтамасыз етілген үй шаруашылықтарының делдалдық топтарын салыстыра отырып көруге болады. Үй шаруашылығы қимасында табыстылықты талдау жиынтық табысты, соның ішінде оның ақшалай емес және натуралдық нысанында да бөлудің және пайдаланудың демографиялық, өңірлік және ішкі отбасылық факторларын есепке алуға мүмкіндік береді.

Бұдан басқа, үй шаруашылықтарының ақшалай табыстарына тұрған жері (қала немесе ауылдық жер), сондай-ақ саны, соның ішінде отбасындағы балалардың саны үлкен әсер етеді. Қазақстанда халықтың бір бөлігі кедей болып қалуда.

Кедейлік - бұл негізгі өмірлік (биологиялық) қажеттіліктерді -тұрғын үйді, тамақты, киім-кешекті, қызметтерді қанағаттандыру үшін жеткіліксіз ақшалай және натуралдық табыстардың төменгі деңгейі. Ел кедейлігінің көрсеткіші деп экономикалық әдебиетте ең төменгі тұрмыс деңгейінен төмен болатын табысы бар халықтың үлес салмағын айтады.

Үй шаруашылықтарының бюджеттерін тексеру кедейліктің көпбейінді сипаттарының болатынын көрсетеді және тұрғылықты жерімен, әлеуметтік факторлармен, жұмыспен қамтылу мәртебесімен, білім деңгейімен және басқаларымен айқындалады. Кедей үй шаруашылықтарының үлесі қалаға қарағанда ауылды жерде жоғары. Әлжуаз және өте кедей үй шаруашылықтары - бұл үш және одан көп бала тәрбиелегі отырған отбасылар.

Қазақстан Республикасында кедейлікті төмендету бағдарламасы азаматтарды жұмыспен қамту, орта жалпы білімге және денсаулық сақтау қызметтеріне жетушілікті жақсарту, әлеуметтік көмектің атаулылығын арттыру және басқа іс-шараларды іске асыру жолымен кедейлік проблемасын шешудің кешенді тәсілдемесін қарастырады.

Азық-түлік себетінің құнынан төмен табыстары бар халықтын үлесі 2001 жылы 16,1%- дан 2007 жылы 1,4%-га дейін қысқарды. Ең төменгі күнкөріс деңгейінің мөлшері 2001 жылы айына 4546 тенгеден (31 АҚШ долларының) 2005 жылы 7618 теңгеге (57,8 долларга) дейін және 2007 жылы 9653 теңгеге (78,7 долларға) дейін көбейді. Алайда бұл көбею (2,1 есе) 58,2%- ға осы жылдары қордаланған инфляциямен (158,2%), ал долларлық баламамен өлшеу кезінде қосымша доллардың орташа жылдық бағамының 16,4%-ға төмендеуімен жабылды. Сөйтіп, 2008 жылы ең төменгі күнкөріс деңгейінің мөлшері - күніне 2,5 доллар БҰҰ критерийі бойынша күніне 1 долларлық табыстармен өлшенетін кедейліктің төменгі шегінің белгісінен асып түсті, бірақ айтылған мөлшер Дүниежүзілік банктің тиісінше арттырылған критерийінен (күніне 4 доллар) төмен.

Қазақстанда табыс тұрғысынан кедейліктің біртіндеп қысқаруы байкалуда. Алайда оның деңгейі әлі де жоғары болып отыр.

Сонымен бірге әлеуметтік реформаларды одан ары тереңдету бағдарламасына сәйкес халықтың тұрмыс деңгейін жақсарту жөнінде бірқатар іс-шаралар іске асырылды:

• жалақыны көбейту, әсіресе айтарлықтай дәрежеде бюджет сферасы жұмыскерлеріне және мемлекеттік қызметшілерге;
• мүгедектердің барлық санаттарына, жасына байланысты жәрдемақылар алушыларға мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақылар;
• асыраушысынан айырылған отбастарына қолдау көрсету;
• қосымша базалық зейнетақы төлемдерін енгізу;
• көп балалы анапарға арнаулы мемлекеттік жәрдемақыларды арттыру;
• баланы біржасқа дейін қарауға жәрдемақылар тағайындау;
• балалардың, жасөспірімдердің, жүкті әйелдердің бірқатар санаттарын дәрілермен ақысыз қамтамасыз ету.

Кедейлікті қыскартуға ең төменгі күнкөріс деңгейімен салыстырғанда табыстардың деңгейін арттыру, жұмыссыздықты қысқарту және жеткілікті арнаулы әлеуметік көмек көрсету әсер етеді.

Ең төменгі күнкөріс деңгейі бар табыстар арақатынасы мен кедейлік арасындағы корреляция тығыз - 0,9 деңгейінде болатынын есеп-қисаптар көрсетіп отыр. Кедейлікті жою үшін халық табыстарының орташа деңгейін көтеру қажет.

2010 жылғы 1 қаңтардан бастап базалық әлеуметтік төлемдердің мөлшерін есептеу үшін ең төменгі күнкөріс деңгейінің шамасы 14952 теңге болып белгіленген.

Ең төменгі күнкөріс деңгейі мөлшерінің өсуіне байланысты мемлекеттік атаулы әлеуметтік көмек пен 18 жасқа дейінгі балаларға ай сайынғы мемлекеттік жәрдемақы төлеуге ағымдағы нысаналы трансферттер көзделген.

2008 жылы Қазақстан экономикасында 7,9 миллион адам жұмыс істеді (экономикалық жағынан белсенді халықтың саны кезінде - 8,4 миллион адам жұмыспен қамтылу деңгейі - 95,2%, соның ішінде жолданым бойынша - 5,2 миллион адам немесе барлық жұмыс істегендердің 65,9%, өздігінше жұмыспен айналысу - 2,7 миллион (34,1%); жұмыссыздардың саны 562,4 миллион адамды құрады.

Жұмыссыздықты қысқарту да кедейлікті қысқартуға әсер етеді. Жұмыссыздықтың деңгейі 6,3%-да қалыптасты. Есептер бойынша, жұмыссыздықты 2,8% деңгейге дейін қысқарту кедейлікке бұл фактордың әсерін іс жүзінде жоюға жеткізеді, яғни бұл көрсеткіштің мәнділігі біртіндеп төмендейді. Сонымен бірге еңбекке ақы төлеудің рөлі жоғарылайды: кедейліктің негізгі себебі - еңбекақының төмен болуы, екінші орында - жұмыстың жоқтығы.

Кедейліктің себептерін үнемі қадағалап отыру және жекелеген факторлардың оның қысқаруына әсерін бағалау бұл үдерісті басқарылатын етуге жағдай жасайды және елде кедейлікті қысқарту жөнінде баптық (статьяланған) мақсаттарға жетуді қамтамасыз етеді.

Кедейлік керсеткіштерінің динамикасы 18.1 кестеде келтірілген, одан оның бірте-бірте төмендеуі байқалынады. Соңғы 10 жылда өмір сүрудің ең төменгі деңгейінен аз табысы бар халықтың үлесі 4 есеге (50%-дан 12%-ға дейін) азайды.

Сурет:Табыс тұрғысынан Қазақстандағы кедейлік деңгейі.jpg

Add caption here

Кедейлік ауқымы - сандық көрсеткіш, ең төменгі күнкөріс деңгейінен (кедейліктің азық- түліктік шеңберінен және кедейліктің белгіленген шеңберінен) төмен табыстары бар халықтың үлесі (саны); бір адамдық тұтыну (табыс) деңгейінің белгілі бір шеңберден төмен халықтың үлесі.

Кедейлік тереңдігінің коэффициенті ең төменгі күнкөріс денгейінің мөлшерінен ең төменгі күнкөрістен төмен болатын адамдардың табыс (тұтыну) деңгейінің орта ауытқуын көрсетеді және үй шаруашылықтары мүшелерінің жалпы санымен арақатынасы белгіленген табыстың жиындық тапшылығының мөлшерімен тұлғаланады. Ол олардың табысы (тұтыну) деңгейінің қаншалықты төмен болуына қарай әлжуаз адамдардың әр түрлі топтарын айырады.

Кедейлік өткірлігінің коэффициенті - үй шаруашылықтарының ең төменгі күнкөріс деңгейінін мөлшерінен орташа безбенделген ауытқуын сипаттайды және зерттелетін үй шаруашылықтары мүшелерінің жалпы санымен ара қатынасы белгіленген табыстың жиынтық квадратикалық тапшылығынын мөлшерімен тұлғаланады. Кедейлік өткірлігінің көрсеткіші табыс тапшылығынын анағұрлым жоғары мөлшері бар отбасы үшін үлкен салмақты есепке ала отырып есептеп шығарылады. Кедейлік қиындылығы дәрежесін сандық өлшеу үшін қажет, яғни кедейлер арасындағы теңсіздікті сипаттайды.

Қорлар коэффициенті - оныншы және бірінші децилдық топтарда бөлу қатарының ішіндегі халықтың салыстырмалы топтарының орташа табыстарының арасындағы ара салмақты өлшейді.

Халық арасында табыстарды бөлу теңсіздігінің коэффициенті (Лоренцтің табыстарды шоғырландыру коэффициенті немесе Джини индексі) тенсіздік дәрежесін санмен бағалауға мүмкіндік береді. Ол халықтың сан жағынан тең топтары бойынша табыстарды нақтылы бөлудің оларды тендей бөлудің сызығынан ауытқу дәрежесін анықтайды.

Табыстар теңдігінің статистикалық өлшемі 0 кезінде - халықтың барлық топтары табыстарының жасалған теңдігін, 1 кезінде - барлық табыс адамдардың бір тобына жатқызылғанда жасалған теңдікті білдіре отырып, 0-ден 1-ге дейін ауытқиды.