Микробөлшектердің шашырауы
Микробөлшектердің шашырауы – белгілі бір бағытпен қозғалған микробөлшектердің (электрон, мезон, нуклон, атом, т.б.) басқа микробөлшектермен әсерлесуі салдарынан бастапқы түзу сызықты траекториядан ауытқуы. Траекториядан ауытқу дәрежесі микробөлшектердің ара қашықтығына және олардың өзара әсерінің ерекшелігіне тәуелді. Сондықтан Микробөлшектердің шашырауын зерттеу – өзара әсерлесетін бөлшектер арасындағы күштің табиғатын (қасиеттерін) анықтауға мүмкіндік береді. a-бөлшектердің платинадан шашырауын зерттей отырып, Э.Резерфорд атом құрылысы жөніндегі алғашқы мәліметтерді алды (1911 жыл). Энергиясы өте жоғары электрондардың шашырауын ғалымдардың зерттеуі нәтижесінде протон мен нейтрондағы заряд пен токтың таралу сипаты айқындалды, сөйтіп, нуклондардың құрылысы жөнінде құнды мәліметтер алынды. Әдетте, тәжірибеде, бөлшектер шоғы зерттелетін заттан нысанаға қарай бағытталады да, берілген денелік бұрыш ішіндегі шашыраған бөлшектер саны анықталады.
Бірлік денелік бұрыш ішінде шашыраған бөлшектер санының нысанаға бағытталған бөлшектер ағынының тығыздығына (яғни бөлшектер шоғына перпендикуляр қойылған 1 см2 аудан арқылы 1 секундта өтетін бөлшектер санына) қатынасы шашыраудың дифференциал қимасы деп аталады. Бұл шама – микробөлшектердің шашырау теориясындағы негізгі ұғымның бірі. Нейтрондардағы осы қиманы анықтау нәтижесінде тізбекті реакцияны біртіндеп жүзеге асыруға мүмкіндік жасалды. Сөйтіп атом энергиясын бейбіт мақсатқа пайдалану болашағы ашылды. Атомның электрондық қабықшаларынан зарядталған бөлшектердің шашырауы кезінде атомдар иондалады. Мұның нәтижесінде зарядталған бөлшектердің энергиясы кемиді, әрі олар тежеледі. Бұл жағдай микробөлшектердің өзара соқтығысуы салдарынан басқа микробөлшектердің пайда болуы кезінде де байқалады. Мұндай процестер серпімсіз шашырау не серпімсіз соқтығысу деп аталады. Ал өзара соқтығысатын микробөлшектердің күйін өзгертпей, олардың салыстырмалы импульсының бағыттарын ғана өзгертетін процесс серпімді шашырау деп аталады. Микробөлшектердің шашырау теориясын жасауда ағылшын физигі П.Дирак, дат физигі Н.Бор, Ресей ғалымдары Л.Д. Ландау, Е.М. Лифшиц, т.б. елеулі еңбек сіңірді.[1]
Сілтемелер[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Дереккөздер[өңдеу | қайнарын өңдеу]
- ↑ Қазақ энциклопедиясы, 6 том
 | Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
|
Бұл — мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. Бұл ескертуді дәлдеп ауыстыру қажет. |