Мобилизм

Мобилизм (лат. mobіlіs – қозғалмалы) – тектоникалық гипотезалардың бірі.

Мобилизм негізін салушылар жер қыртысының аса зор бөліктері (құрлықтар) геологиялық уақыт ішінде бір-бірінен және полюстерден горизонталь бағытта бірнеше мың км-ге орын ауыстырған деп жорамалдайды. Мұндай пікірді 1910 жылы алғаш америка геологы Тейлор Свифт ұсынды. Ол мұны Жер айналғандағы массаның полюстен экваторға ауысуынан деп түсіндірді. Мобилизмнің ғылыми сипаттағы гипотезасын 1912 жылы неміс геофизигі А.Вегенер (1880 – 1930) толықтырды. Ол төмен жұмсақ базальт қабаты бетінде гранит қабаты қалқып тұрады деп санады. Бұл гипотеза ғылымға құрлықтардың ығысу (орын ауыстыру) гипотезасы (теориясы) деген атпен белгілі. Осы гипотеза бойынша Жердің үстіңгі қабаты (литосфера) қатты, тығыз алты тақтаға бөлінеді. Олар Еуразия, Африка, Үнділік, Америкалық, Тынық мұхиттық, Антарктикалық плиталар. Әрқайсысының қалыңдығы 70 – 100 км. Вегенердің пайымдауынша Жердің айналуынан болатын тасу күші мен полюстен экваторға бағытталған центрден тебу күшінің әсеріне байланысты, гранитті қабаттың жиырылып қалыңдануынан, палеозойда Пангея құрлығы пайда болды. Аталған екі күш мезозой мен кайнозойда Пангеяны бірнеше бөліктерге бөлді. Алғашында Лавразия мен Гондвана құрлықтары орын алған. Соңынан бор кезеңінде одан әрі бөлшектеніп, қазіргі құрлықтар (Еуразия, Солтүстік Америка, Оңтүстік Америка, Африка, Австралия, Антарктикада) пайда болған. Солтүстік Америка Еуразиядан, Оңтүстік Америка Африкадан бөлініп батысқа қарай ығысты, ал олардың аралығында Атлант мұхиты, Азия мен Африкадан Антарктида мен Австралия бөлініп, аралығында Үнді мұхиты пайда болды.

Вегенер және оның қолдаушылары континенттердің жылжып орын ауыстыруын дәлелдеуде мына деректерге сүйенеді: бұрын Пангеяны құраған құрлықтардың осы кездегі жағалық белдемдері кейпінің бір-біріне параллельдігі, Батыс Еуропа мен Солтүстік Американың, Батыс Африка мен Оңтүстік Америка шығысының геологиялық құрылымдарының ұқсастығы, батыс және шығыс жарты шарлардың мезозойға дейінгі жануарлары мен өсімдіктерінің ұқсастығы, палеоклиматтық белдемдігі немесе Үндістанды, Австралияны, Оңтүстік Африканы, Оңтүстік Американы палеозойдың бір мезгілінде қамтыған мұзбасулары, т.б. Қазіргі палеоклиматтық және палеомагндық деректер Гондвананың (Оңтүстік Америка, Африка, Үндістан, Антарктида, Австралия) әр түрлі бөліктері палеозойдың соңғы кезеңінде оңтүстік полюске жақындау болғанын, Солтүстік Америка Еуропамен қатар орналасқандығын анықтады. Мезозой мен кайнозойдағы құрлықтардың орын ауыстыруынан Тетис мұхиты жойылып, Үнді, Атлант мұхиттары пайда болды. Құрлықтардың орын ауыстыруы жер қыртысы астындағы жылу ағындарына байланысты деп саналады.