Моңғол дәуіріндегі Қазақстан
Моңғолдық жаулап алуы еуразиялық аймақтарда құрылған қарым-қатынасты және оны мекендеген тайпалар мен халықтар өзара байланыстарын бұзды, олардың этносаяси және шаруашылық-мәдени дамудың барысын өзгертті.
Моңғол тайпалары ХІІ ғ. ортасына қарай Моңғол Алтайының аумақтарынан және Ертіс жоғары басынан наймандар, қыпшақтарды ығыстырып, түркітілдес топтарды өзіне ұқсатып, түріктерден материалдық мәдениет, шаруашылық және тұрмыстың нысандары, көшпелі салттар мен мал тұқымдарының көптеген элементтерін өзіне алып, Орхон мен Керуленнен батысқа қарай бет бұрды. Осы уақыттан бастап, көптеген уақыт бойы сақталған түрік пен моңғолдарды орналастыру шекаралары орнатылды. Моңғолдар мекенденген аумақ солтүстікте Байқалдан Ертіс және Енисей жоғарғы жағынан оңтүстікте Гоби шөл даласына дейін созылып жатты.
1218-1219 жылға қарай моңғолдар көрші елдердің көптеген халықтарына өзіне бағындырды. Енисей қырғыздары мен буряттардыңжерлері жаулап алынды, танғұттардың мемлекеті құлады, Ұйғыр Турфан патшалығының билеушісі моңғол азаматтығын өз еркімен қабылдады. Цинь империясының әскерлерін құлдырағаннан кейін моңғолдар Солтүстік Қытайды мекендеді. Шыңғысханның келесі мақсаты – Орта Азия, Иран, Таяу Шығыс, Күнгей Кавказ, Шығыс Еуропаны жаулап алу. Ертіс, Арал теңізі және Әмудариядан батысқа қарай Шыңғысхан өзінің үлкен ұлы және оның ұрпақтарына ұлысқа әлі жаулап алынбаған жерлерді берді.
Моңғолдар Жетісуді тойтарыссыз жаулап алды. 1210-1211 жж. қарлұқ облысының иленушісі Арыслан-хан Шыңғысхан билігіне ауысты. 1217 ж. қарлұқ билеушісі Алмалық Бұзар да моңғол ханына тәуелді болды, ал келесі жылы Баласағұн қаласы моңғол қолбасшысы Жебеге күрессіз берілді.
Найман қолбасшысы Кұшлықтың сегіз жылдық билігі, хорезмшах Мұхаммад және қарлұқ иеленушісімен соғысы нәтижесінде Жетісу тұрғындары соңында кедейленді. Көбінесе көпшілік табынуға тыйымы Құшлықтың мұсылмандарға қатысты қатты ашу мен қудалауды шақырды, сондықтан дінге еріктілікті көрсеткен моңғолдарды халық құтқарушы ретін қарсы алды. Жетісу халқын өз жағына бағындырғысы келген Шыңғысхан осы аймақта тонаушылық пен қырғынға тыйым салды. Құшлық Орта Азияға қашты, ал нәтижесінде оны Бадахшанда моңғолдар қуып жетіп, өлтірді.
Шығыс Түркістан және Жетісудің жаулап алуы Оңтүстік Қазақстан арқылы Орта Азияға жолды ашты. Шыңғысхан Мәуеренахрдағы жағдайды білу мақсатымен, ең алдымен, хорезмшах Мұхаммадқа Солтүстік Қытайдағы өзінің жеңісі және «түркі елдерінің» жаулап алуы туралы, сонымен қатар бейбітшілік келісім ұсынысы бар хабарламаны жіберді. Бұл болашақ әскери жорықтың дипломатиялық дайынығы болд. 1218 ж. жазда шыңғысхан жіберге Отырар қаласындағы сауда керуенінің опат болуы хорезмшах иелігіне басып кіру себебі болды. Отырар қаласындағы хоремзшах Ғайыр-хан билеушінің өкілі Иналшық көпестерді тыңшылықта күдіктеніп, оның бұйрығы бойынша оларды өлтірді. Шыңғысхан әскерінің жорығы 1219 ж. қыркүйекте басталды. Моңғол әскері Ертістен Жетісу арқылы жүрді. Олар 150 мың адамды құрады, олардың ішінде 111 мың моңғол, әскердің қалған бөлігін Шыңғысхан билігіндегі жауынгерлер – ұйғыр мен қарлұқтар құрады.
1219 ж. моңғол әскерінің Мәуеренахрға Орта және Төменгі Сырдария қалаларының аудандарына қозғалыс бағдары Қазақстанның шаруашылық қатынаста ең қоныстанған және меңгерілген аудандары – Жетісу арқылы жатты. Оңтүстік Қазақстан аумағының жергілікті тұрғындары моңғол әскеріне батыл соққы берді және олар жаппай лаңкестік, зорлық, көптеген облыстарды талқандау, қалаларды бұзу әдістерін қолданды. Араб және парсы деректерінде әр түрлі елдердің отыз шақты қалалар келтіріліген, оның тұрғындарын моңғолдар түгелдей қырып тастады. Олардың ішінде үш оңтүстік қазақстандық қалалар бар: Отырар, Сығанак және Ашнас.
Отырар қаласының билеушісі Ғайыр хан өзінің 80 мың әскерімен қаланың қорғаныс 5 ай бойы ұстай алды. Тек гарнизон әскербасының бірі Қараджа-хаджиб моңғолдарға беріліп, Суфи ханның дарбазы арқылы бекіністен кеткеннен кейін ғана, жау әскері түнде қалаға кірді. Тағы бір бойы Ғайыр хан қамалды соңғы әскері қалғанша дейін қорғады. Ол тұтқынға алынып, жаза тартылды, а бүкіл тұрғындар бір үйір қойлар сияқты қаладан қуылды және өлтірілді, ал тірі қалғандар тұтқынға алынды.