Моңғол үстемдігі

Моңғол үстемдігі, Жетісу өңіріндегі — 13-ғасыр басындағы Шыңғысхан әскерлерінің шапқыншылығынан кейін Моңғол билеушілері, коне Қазақстанның басқа аймақтары сияқты Жетісу өңіріне де билік жүргізе бастады.

1207-11 ж. Сібір және Шығыс Түркістан ұлыстарын (бурят, саха, ойрат, қырғыз, ұйғыр) бағындырып, 1215-17 ж. солтүстік Қытайдағы 90 қалаға коса Пекинді (Яньцзин), Хуанхэ өзенінің солтүстік жағалауын түгел жаулап алған Шыңғысхан "жер жәннаты" — Жетісуға көз тікті. Өлкеде гүлденген қалалар көп еді. Оның үстіне Моңғол ханы Жетісуды билеп тұрған Найман ұлысының ханы Кушлікпен бұрыннан қырғи-қабақ болатын. Несториандық христиан дінін ұстанған Күшліктің мұсылман дінін ұстанғандарға қысым көрсетіп, қаталдықпен кудалауы жергілікті халықтың наразылығын өршітті. Жетісу тұрғындарының көңіл ауанын андаған Шыңғысхан "мұсылман дінін қыспақтан құтқарушы" ретінде Жебе ноян бастаған қалың әскер жіберді. 1217 ж. Алмалық атырабының билеушісі Ғұзар хан Моңғол билеушісінің қол астына өз еркімен өтті. 1218 ж. Баласағұн қаласы Моңғол жерлеріне соғыссыз берілді. Сегіз өлкені билеп, мешітте бас қосып, намаз оқуға тыйым салған, дінбасыларына қысым көрсеткен Күшлік ханды биліктен тайдырған Жебе ноян әскерлерін жетісулықтар, шын мәнінде, өздерінің жарылқаушысы есебінде қабылдады. Шыңғысхан соғыссыз берілген тайпалар мен ұлыстарды, елді мекендерді талап-тонауға, сондай-ақ жергілікті халықтың дәстүрлі діни нанымдарына қысым көрсетуте тыйым салды. Жетісу өлкесін бағындыру арқылы Шьщғысхан оңтүстік Қазақстан қалаларына, одан әрі Орта Моңғол әскерлері Қытай жерінде, 13 ғасырда Азия кеңістігін көздеді. Моңғол басқыншыларынын Мауераннахр жеріне — Хорезм шахы Мухаммед иелігіне қарсы жорығы 1219ж. қыркүйекге басталды. 150 мың әскер Ертіс бойынан шығын, Жетісу жері арқылы батысқа, Сырдария өзенінің орта және төменгі сағасыңда орналасқан ұлыстарға қарай жөңкілді. Басқыншылық жорық басталған сәтте Жетісу қалалары Сыр бойындағы Отырар, Сығнақ, Ашнас сияқты тікелей қиратылып, тып-типыл тоналмағанымен, жер қайысқан Моңғол әскері жүріп өткен кезде едәуір дәрежеде бүлініп, күйзеліске ұшырады. Осы жорык оқиғасынан кейін Іле алабын саяхаттап өткен жиһанкез Вильгельм де Рубрук: "Жоғарыда айтқан жазықта (яғни, Іле бойында — ред.) бұрын көптеген қалалар болған екен, бірақ олардың көпшілігін татарлар (Моңғолдар) қиратыпты, өйткені ең шұрайлы жайылымдар сол аймақта жаткандықтан да оларға мыңғырған малын еркін жаятын жер болды" (Материалы по истории казахских ханств ХҮ-ХУИ веков, ауылы, 1969.) деп жазған. Дәстүрлі мал шаруашылығын кәсіп еткен 20 мыңдай Моңғол көшпенділері сулы, нулы Жетісу өңіріне ағылып келіп, өлкедегі егістік көлемін қысқартып жіберді. Қыстақтарды қиратып, егіндіктерді мал тұяғына таптату, бау-бақша алқаптары мен суару-суландыру жүйелерін жою, т.б. салдарынан Жетісу өңірінде қалалық тұрмыс салтының экономикалық және әлеуметтік базасы күйреді.

Моңғол үстемдігі Жетісу өлкесінің ғана емес, сондай-ақ, күллі қазақ жерінің этникалық тұтасу, мәдени, экономикалық-әлеуметттік даму үрдісін тежеді, тоқыратып жіберді. Қазақстан жері үш ұлысқа бөлінді. Оның үлкен бөлігі (далалық жағы) — Жошы ұлысына, оңтүстік, оңтүстік-шығыс бөлігі — Шағатай ұлысына, солтүстік-шығысы — Үгедей ұлысына қарады. Ал, Жетісу өлкесі саяси территория жағынан осы иеліктердің әрқайсысына бөлініп жарылды. Мәселен, Балқаш к-не ұласатын солтүстік жағы Жошы ұлысына, оңтүстік бөлігі — Шағатай ұлысына, солтүстік-шығыс шеті Үгедей ұлысының иелігіне кірді. ұлыс хандардың бас ордалары Жетісуға ту тікті. Шыңғысхан ұрпақтарының арасындағы билік үшін талас-тартыстары, қанды кақтығыстары да осы өлкеде өрбіп жатты. 13-ғ-дың 60-жылдары өзін ұлы хан жариялаған Арықбұғы әскерінін халықка қатты қысым көрсетуі салдарынан Іле алабында аштық болып, көп халық қырылғаны жөнінде Рашид әд-Дин жазған (Сборник летописей, т. 11, с. 164). Әсіресе, 15 ғ-дың 1-жартысындағы Хайду (1269 ж. құрылған мемлекет) мирасқорлары тұсындағы ішкі қырқысулар Жетісудың экономикалық-модени дамуын өбден тұралатгы. Моңғол шапқыншылығына дейін осы өлкеде сәулеті асып, дәулеті тасыған Баласағұн, Алмалық, Алмату, Қаялық (Қойлық), ілебалық, Екі оғыз және т.с.с. үлкенді-кіші қалалар мен елді-мекендер жермен-жексен болып, карта бедерінен мүлде жоғалды. Моңғол үстемдігі алып келген саяси-экон. қиыншылықтар ұзаққа созылған жоқ. Қазақ жерінің оңтүстігі мен оңтүстік-шығыс бөлігінде дербес Ақ Орда (14 ғ.) және Моғол тан мемлекеттернің құрылуы туркі тайпаларының және түркіленген Моңғол тектес топтардың бірігуін, ұлт ретінде ұйысу үрдісін тездетті.