Мін

Мін^[1]– адам бойындағы кемістік. Адам міні негізінен екі түрде көрінеді, ол: кінә мен күнә. Кінә – адамның адамдар алдындағы міні болса, күнә – адамның жаратушысы алдындағы міні. Мін адамның табиғи кемшілігі болғандықтан, ол адамның кемелденуіне мүмкіндік беретін кеңістік, өріс. Адам осыған орай адамзат тәрбие жүйесін, адамшылық ұғымдарын, білім, ғылым салаларын қалыптастырған. Мұның бәрі адам мінін бірден жоюшы емес, оны реттеуші, азайтушы жағдайлар. Адам міні мүлдем жойылмақ емес, сол үшін де ол бақилық ғұмырда жаратушы сауалдарына жауап бермек. Мінсіз адам жоқ, мінсіз заман жоқ, бұл – жалған дүниенің қисыны, бірақ осындай халде адам баласы қандай амалдар жасамақ, мәселе төркіні сонда. Ең басты амал өз мінін адамдар алдындағы кінәға, құдай алдындағы күнәға айналдырып алмау қажет. Әрбір пенде адамның да, Алланың да алдында жауапты. Осы жауапкершілікті сезіну адамның кісілігінің, парасаттылығының, жан жомарттығының өлшемі болмақ. Абай тәрбие негізі Алланы танымақ, адамды танымақ дейді. Танымның осы екі түрі адам бойындағы мінді өлшеудің таразылары. Адам міні оның сөзі, ісі мен нәпсісінде. Адамның айтқан сөзінде, істеген ісінде мін болмай қоймайды, себебі адам қай жасында болмасын нәпсі тұтқынында жүрмек. Нәпсіні меңгеру мінсіздікке бастайтын жол, бұл жолды тақуалық жол дейді. Нәпсіні толық меңгеру мүмкін іс емес, яғни адамның міннен мүлдем ада болуы мүмкін емес, себебі жалған дүние – мінді дүние. Дүние көркін саралайтын хакімдер, философтар еңбегінде адам міні туралы жазылған еңбектер көп, бірақ оны жоюдың тәсілі табылмаған, ол ешқашан табылмақ емес, ол дүние, өмір мәселесі ретінде бола бермек. Адамды мінсіз көрсетудің талай тәсілдері болған. Утопияшылдар, қиялшылдар, данышпандар кінәсіз, күнәсіз адам, жан-жақты жетілген адам, “кемел адам”, “толық адам”, т.б. секілді үлгі-жүйелер ұсынған. Алайда онымен өмірге мінсіз адам келген жоқ. Адамның мінді болуы – адамның табиғи болмысының көрінісі, ішкі субстанциясы.