Мінгесу

Мінгесу. Көлікке, дәлірек айтқанда, атқа, түйеге бірі алдына, бірі артына отырып екі адамның орналасуын тілімізде «мінгесу» етістігі арқылы түсіндіріледі. «Бір атқа мінгескен екі адам ауыл алдындағы жылға тасасына түсті» (Ә. Көшімов, Қысталаң.).

Сырт қараған адамға «мінгес» сөзінің түбірі «мін» ал «гес» жұрнақ болып керінеді. Сездің түбірі «мін» екені рас. Бірақ бұл түбірдің алғашқы мағынасы қазіргі ұғымдағыдай емес, басқаша, анық айтсақ «көтерілу, шығу» мағыналарын бергендігін ертедегі түркі жазба ескерткіштерінен білеміз. «Көтерілу» мағынасы осы кездегі алтай, телеуіт, ұйғыр тілдерінде сақталғандығын В. В. Радлов сөздігінен оқимыз. Бұл деректер арқылы «мін» сөзінің алғашқы мағынасын аша алдық.

Сөздің екінші құрамы -гес — біз ойлағандай сөзден сөз тудыратын қосымша еместігін де ежелгі түркі жазба ескерткіштерінің жәрдемі арқылы анықтай аламыз. М. Қашқари сөздігінде «кечік» тұлғалы сөздің мағынасы — «бір атқа екі адамды отырғызу» деп түсіндіріледі де, жақша ішінде «аттың сауыры» делініп, тұсына сұрақ белгісі қойылған. Бұдан байқайтынымыз, ерте кездің өзінде «мін» түбір сөзінсіз-ақ «кечік» сөзі жеке тұрып та қазіргі кездегі «мінгес»-тің беретін мағынасын ұғындыра алғанын аңғарамыз. Кейін келе «мін» мен «кечік» сөзі біріге отырып «мінгес» тұлғасына Дейін өзгерген. Оның өзгеріс жолы: мін + кечік>мінкечік> мінкеч>мінгес. Бұл жерде сөз соңындағы «к» дыбысының түсірілуі мен біріккен кезде екінші сөздің басында- ғы «к»-ның «г»-ге айналуы да түркі тілдёріндегі дыбыс өзгерісі заңдылықтарына қайшы келмейді (мыс., өзбек- терде — сариқ, бізде — сары, ал екінші мысалға «бүгін» сөзінің бұл + күн сөздері қосындысы екенін еске салсақ та жеткілікті). «Кечік» сөзінің тұңғыш мағынасы нені білдірген деген сұрақты, бар мүмкіншілігімізше, ашық қалдырмау да қажет. Алайда, қолдағы тілдік деректердің тек жорамалға ғана күші жетерліктей. Мұнда біз, жоғарыда жазған, «аттың сауыры» деген күмәнді тіркесті тілге тиек етпекпіз. Түркі тілдері ішінде кене сана- латын якуттарда «арқа» (спина) мағынасы «көғүс» тұлғалы сөзбен беріледі. Осының өзі ертедегі түркі тілдерінде «ат сауырын» білдіретін «кечік» сезімен тұлғалас. Айырма — тек дыбыстардың орын алмастыруында (метатеза) ғана сияқты. Сөйтіп «кечік»-тің ертеректе «арқа» мағынасын берерлік те қасиеті болған тәрізді. Түркі тілдерінде «арқа» мағынасын берерлік басқа да сөздердің бар екендігіне тілімізде ұшырасатын «мінгесу» етістігімен мағыналас «мінгесіп- ұшқасу» қос сөзі арқылы да дәлелдеу қиынға соқпайды.

«Мінгесіп-ұшқасу» да екі адамның бір келік үстіне жайғасуын түсіндіреді. «Мінудің» мағынасы белгілі, ал «ұшқасу» сөзінің мағынасын да түркі тілдерінен табамыз. Оның алғашқы тұлғасы «ұша» болғандығын өз тілімізден де білеміз. Түсіндірме сөздігімізде ол туралы түсінік берілген. Ал, Алтай төңірегіндегі кейбір түркі тілдерінде, дәлірек айтсақ хакастарда, «уча» біздегі «арқа» мағынасына мезгейді. Осыны еске ала келгенде, «мінгесіп-ұшқасудың» алғашқы мағынасы — «арқаға көтерілу» екен. Демек, бір аттың арқасына екі адамның мінуі. Әрине, алғашқы зат есім «уча»-ның етістікке айналғанын да ескерген жөн.