Мазмұнға өту

Мұхаммед Әмин Расулзаде

Уикипедия — ашық энциклопедиясынан алынған мәлімет

Мұхаммед Әмин Расулзаде
Məhəmməd Əmin Rəsulzadə
Мұхаммед Әмин Расулзаде
Расулзаде, шам. 1950 жыл
Лауазымы
Ту
Ту
 Әзербайжан ұлттық кеңесінің президенті
Ту
Ту
27 мамыр — 7 желтоқсан 1918
Өмірбаяны
Партиясы Мүсәват
Демократ партиясы
Дүниеге келуі 31 қаңтар 1884 (1884-01-31)
Новханы, Баку уезі, Баку губерниясы, Кавказ наместниктігі, Ресей империясы
Қайтыс болуы 6 наурыз 1955 (1955-03-06) (71 жас)
Анкара, Түркия
Жерленді Джебеджи Асри зираты
Жұбайы Үммүлбану Расулзаде
Қолтаңбасы Қолтаңбасы
Мұхаммед Әмин Расулзаде Ортаққорда
өңдеу Үлгі құжаттамасын қараңыз

Мұхаммед Әмин Ахун Қажы Молда Алакбарұлы Расулзаде[a] (31 қаңтар 1884 жыл, Новханы – 6 наурыз 1955 жыл, Анкара) — әзербайжандық саясаткер және журналист, Әзербайжан ұлттық кеңесінің басшысы. Ол көбіне 1918 жылы Әзербайжан Демократиялық Республикасын құрған адам ретінде танылады. Оның Бір көтерілген байрақ бір отқа тимез!</noinclude> (әзір.)қаз. сөзі ерте XX ғасырдағы Әзербайжан тәуелсіздігі қозғалысының ұранына айналды.

Ерте жылдары

[өңдеу | қайнарын өңдеу]

1884 жылғы 31 қаңтарда, Баку маңындағы Новханыда туған Ахун Қажы Молда Алакбарұлы Расулзаде[1] орыс-мұсылман мектебінде, кейін Бакудағы техникалық университетте білім алды. Оқуы кезінде ол «Мүсәват Мұсылман Жастарының Ұйымын» құрды.[2] Ұйым Әзербайжан тарихындағы тұңғыш құпия ұйым болып шықты. 1903 жылдан бастап Расулзаде түрлі оппозициялық журнал-газетте мақала жазатын болды. Бұл кездегі оның монархияға қарсы және Әзербайжан автономиясын қолдайтын көзқарасы социал-демократтар мен коммунистер ұстанымдарымен сәйкесетін. 1904 жылы ол мұсылман социал-демократ ұйымдарының тұңғышы, Гуммет ұйымын құрды, оған тиесілі Takamul (1906–1907), Yoldash (1907) газеттерінің бас редакторы болды. Расулзаде тағы партиясыз Hayat, Irshad газеттері мен Fuyuzat журналына мақала жазатын. Қараңғыдағы жарық драма пьесасы 1908 жылы Бакуда көрсетілді.

Расулзаде мен әріптестері әзербайжан интеллигенциясының өкілдері еді. 1905 жылы олар, соның ішінде Расулзаденің өзі, Ресей социал-демократиялық жұмысшы партиясы (Большевиктер) мүшесі болған.[3] Кеңестік архивтен табылған суреттерде Расулзаде, Прокофий Джапаридзе мен Мәшәди Әзизбаевтың кездескені көрсетілген. Ол екі большевик азаматтық соғыс кезінде атылған Баку комиссарлары ретінде белгілі еді.[4] Бірінші орыс төңкерісі (1905–1907) кезіндегі революцияшыл қозғалыста Расулзаде белсенді болған. 1905 жылы Бакуда Иосиф Сталиннің өмірін Расулзаденің өзі сақтап қалған деп те айтылады.[5]

Расулзаде, шам. 1918 жыл

1909 жылы патшашыл басшылықтан қашқан Расулзаде Иран конституциялық революциясының бөлігі болған 1905–1911 жылдардағы төңкеріске қатысты. Иранда болған Расулзаде Iran-e Azad газетінің редакторы еді,[6] Демократ партиясын құрғандардың бірі болды, партияның Iran-e Now газетін шығарды.[7] Атауы Жаңа Иран дегенді білдіретін бұл газет «парсы газеттерінің ең ұлысы, ең белгілісі, Еуропада көп таралғандарының тұңғышы» делінген.[8] 1911 жылы ол төңкерісті ақтаған Saadet-e bashar (Адамзаттың бақыты) кітабын шығарды. Расулзаде парсы тілінде еркін сөйлейтін.[9]

1911 жылы Ресей империялық әскері Иранға басып кірді де, британдықтармен бірігіп, Қажар соты арқылы Иран төңкерісін аяқтады. Сол себептен Расулзаде сол кездегі Осман империясының астанасы Ыстанбұлға көшті. Бұл жерде, Жас түріктер төңкерісінен кейін ол Türk Yurdu (Түрік жері; жұрты) журналын негіздеді. Иран түріктері жайлы оның сол журналдағы İran Türkleri мақаласы белгілі болып шықты.[10]

Мүсәват партиясы және Әзербайжан Демократиялық Республикасы

[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Толық мақаласы: Әзербайжан Демократиялық Республикасы
Әзербайжан Демократиялық Республикасы парламентінің құрылуы
Расулзаде, әйелі Хамида мен достары

Романовтар әулетінің 300 жылдығына орай 1913 жылы кешірім алған Расулзаде Бакуға оралды. Сол жылы ол Гуммет партиясынан шығып, құпия болған Мүсәват партиясының мүшесі болды. 1911 жылы орнаған бұл партияның панисламист, түркішіл, социалист ұстанымы бар еді,[11][12][13][14][15] нақтырақ айтқанда түркі мәдениетіне жақындығын қалаған панисламизм.[16] Партия кейін әзербайжан ұлтшыл партиясы болды да, көп ұзамай Расулзаде оған басшылық етіп кетті. 1915 жылы ол партияның 1918 жылға дейін өмір сүрген Açıq Söz (Ашық Сөз) газетін шығарды. Ақпан төңкерісі орын алды да, өзге құпия партиялардай Мүсәват заңды болып, Нәсіпбек Үсіпбеков басшылығындағы Федералистер партиясының құрамына енді. Федералистер осылайша Кавказ мұсылмандарының бас партиясына айналды. 1917 жылғы Қазан төңкерісі нәтижесінде Кавказ Ресейден бөлінді де, Расулзаде Күнгей Кавказ федерациясы парламентінің мұсылман фракциясын басқарып кетті. Федерация ыдырады да, мұсылман фракциясы Әзербайжан ұлттық кеңесіне айналды, 1918 жылғы мамырда Расулзаде оның президенті болып бірауыздан сайланды.

1918 жылғы 28 мамырда Расулзаде басшылығындағы Әзербайжан ұлттық кеңесі Әзербайжан Республикасының тәуелсіздігін жариялады. 1919 жылы Қажы Зейналабдин Тагиевтен қаржы алған Расулзаде, оған қоса, Рашид-Хан Каплановпен бірігіп, Баку мемлекеттік университетін негіздеді. Расулзаде университетте осман әдебиетін оқытты.

1920 жылғы сәуірде Әзербайжан Демократиялық Республикасы ыдырады да, қашуға мәжбүр болған Расулзаде Бакудан кетіп, Лагич тауларына көшіп, сол жерде кеңестенуге қарсы тойтарысқа дайындалды. Алайда 1920 жылғы тамызда Кеңестік Ресей әскері Гәнжә, Қарабақ, Загатала мен Ленкораньдағы көтерілісшілерді басты да, тұтқынға түскен Расулзаде Бакуға жіберілді. Бұл операцияға Әзербайжан Ұлттық Армиясының бұрынғы офицерлері басшылық еткен еді. Бұрыннан бар Сталинмен байланысы көмегімен ол еш жазасыз Әзербайжаннан Ресейге жіберілді.[17] Келесі екі жыл бойы Расулзаде Мәскеудегі Ұлттар комиссариатында баспасөз өкілі қызметін атқарды. Ол 1922 жылы Санкт-Петербургға жіберілді де, сол жерден Финляндияға қашып кетті.

Қуғындағы өмірі

[өңдеу | қайнарын өңдеу]
«Бір көтерілген байрақ бір отқа тимез!»

Өмірінің қалған жылдарында Расулзаде Түркияда, қуғында өмір сүрген. 1923 жылдан 1927 жылға дейін ол Yeni Kafkasya (Жаңа Кавказ) журналының бас редакторы еді.[18] Мәскеу сұранысынша Кемалист үкімет газетке тыйым салды. 1928 жылдан 1931 жылға дейін Расулзаде түрлі мақала жазуын жалғастары берді.[19] Осы кездері ол О пантюркизме в связи с кавказской проблемой (Кавказ мәселесі мен түркішілдік байланысы жайлы) памфлетін шығарған еді. Ол жерде ол түркішілдікті саяси идеология ретінде емес, мәдени жоспар ретінде көретінін айтты.[20] 1931 жылы Түркиядан қуылған ол Польшаға көшті.[21]

1942 жылы Нацистік Германия Расулзадеге хат жазды. Германия ұлтшыл тарихи басшыларды өз ұлттық легиондарына тағайындамақ болған.[22] Адольф Гитлер Расулзадені Германия басып алған Кавказ басшысы тағайындамақ еді.[23] Расулзаде Мүсәватизм мен Нацизм арасындағы «жақын байланысқа» сенетін. Ол Мүсәват партиясының әлеуметтік саясаты ұлтшыл-социалистке ұқсас деп те айтқан.[24] 1942 жылғы мамырдағы неміс басшылығымен кездесуінде Расулзаде Әзербайжан тәуелсіздігін мақсат қылып, Германиямен стратегиялық одақтастық құрмақ болды.[25] Расулзаде Германияның Күнгей Кавказ мемлекеттерін қайта орнатқанын талап етті, алайда нақты жауап ала алмаған ол Берлиннен кетті.[26]

Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін Расулзаде 1947 жылы Анкара, Түркияға оралды, маргиналды түркішіл саясатпен айналысатын болды.[27] Бұрын Түркиядан да, Ираннан да қуылған Расулзаденің екі мемлекет жайлы естелігі нашар еді.[28] Америка даусы арқылы берілген 1953 жылғы Әзербайжан халқына сөзінде Расулзаде Әзербайжанның қайта тәуелсіз болғанын қалады.[29] 1955 жылы ол қайтыс болды. Томас Гольц сөзінше, беті қайтқан адам болды.[27] Расулзаде Анкарадағы Джебеджи Асри зиратында жерленді.[17]

Еске алу

[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Расулзаде бейнеленген 1000 манат банкноты

Расулзадеге арналған Әзербайжанда көптеген ескерткіштер бар. Баку мемлекеттік университеті Расулзаде құрметіне аталған. Расулзаде 1993–2006 жылдардағы 1000 манат банкнотының бет жағында бейнеленген.[30]

Ескертпелер

[өңдеу | қайнарын өңдеу]
  1. ↑
    • Алакбар оғлұ
    • әз. محمد امین آخوند حاجی ملا علی اکبر اوغلی رسولزاده, Məhəmməd Əmin Axund Hacı Molla Ələkbər oğlu Rəsulzadə, [mæhæmˈmæd æˈmin ɾæsulzɑːˈdæ]
    • түр. Mehmet Emin Ahund Hacı Molla Alekber oğlu Resulzâde
    • орыс. Мамед Эмин Ахунд Гаджи Молла Алекбер оглы Расулзаде

Дереккөздер

[өңдеу | қайнарын өңдеу]
  1. ↑ Gümüşsoy, Emine (2007). "Mehmed Emin Resulzâde and a Nationalist Journal: Azeri Turk" (in tr). Kahramanmaraş Sütçüimam University Journal of Social Sciences (Kahramanmaraş Sütçüimam University) 4 (1–2): 45–56. https://dergipark.org.tr/tr/download/issue-file/41135. "Mehmed Emin Resulzâde 31 Ocak 1884‘de Bakü‘nün Novhanı köyünde dünyaya gelmiştir. Babası Ahund Hacı Molla Alekber Resulzâde, annesi Zal kızı Ziynet‘tir". 
  2. ↑ Memmed Amin Resûlzâde (Bakû/Novhanı, 31 Ocak 1884 - Ankara, 6 Mart 1955). Түркия Мәдениет және туризм министрлігі. Мұрағат көшірмесі 5 қазанның 2021 Wayback Machine мұрағатында
  3. ↑ Firuz Kazemzadeh The Struggle for Transcaucasia — New York Philosophical Library, 1951. — P. 21. — ISBN 0-8305-0076-6.
  4. ↑ M.D. Guseinov. Тюркская Демократическая Партия Федералистов "Мусават" в прошлом и настоящем. Baku, 1927, p. 9
  5. ↑ Rais Rasulzade, "Mahammad Amin Rasulzade: Founding Father of the First Republic,"Azerbaijan International, Vol. 7:3 (Autumn 1999), pp. 22-23 Мұрағатталған 8 желтоқсанның 2011 жылы.
  6. ↑ J. Castagne. "Le Bolshevisme et l'Islam". Revue du Monde Mussulman (Paris) 51 (1): 245–246. 
  7. ↑ Mammed Amin Rasulzade Works, Volume I — Baku, 1992.
  8. ↑ Nassereddin Parvin Encyclopædia Iranica Vol. XIII. — P. 498–500. Мұрағат көшірмесі 17 қарашаның 2018 Wayback Machine мұрағатында
  9. ↑ Gasimov, Zaur (2022). "Observing Iran from Baku: Iranian Studies in Soviet and Post-Soviet Azerbaijan". Iranian Studies 55 (1): 40. doi:10.1080/00210862.2020.1865136. 
  10. ↑ Azerbaijan Democratic Republic. Azerbaijan Government 1918-1920. Baku, "Youth", 1990. page 25 lines 3-11 from above
  11. ↑ Pan-Turkism: From Irrendentism to Cooperation by Jacob M. Landau P.55
  12. ↑ On the Religious Frontier: Tsarist Russia and Islam in the Caucasus by Firouzeh Mostashari P. 144
  13. ↑ Ethnic Nationalism and the Fall of Empires by Aviel Roshwald, page 100
  14. ↑ Disaster and Development: The politics of Humanitarian Aid by Neil Middleton and Phil O'keefe P. 132
  15. ↑ The Armenian-Azerbaijan Conflict: Causes and Implications by Michael P. Croissant P. 14
  16. ↑ Tadeusz Swietochowski, Russian and Azerbaijan: A Borderland in Transition, Columbia University Press, 1995, p. 52.
  17. ↑ a b Smele Jonathan D. Historical Dictionary of the Russian Civil Wars, 1916-1926 — Rowman & Littlefield. — P. 920. — ISBN 9781442252813.
  18. ↑ Zaur Gasimov (2012). "Anti-communism Imported? Azeri Emigrant Periodicals in Istanbul and Ankara (1920-1950s)". Cumhuriyet Tarihi Araştırmaları Dergisi 8 (16): 9. https://www.acarindex.com/cumhuriyet-tarihi-arastirmalari-dergisi/anti-communism-imported-azeri-emigrant-periodicals-in-istanbul-and-ankara-1920-1950s-601885. 
  19. ↑ Məhəmməd Əmin Rəsulzadə Ensklopediyası — 194.
  20. ↑ Tadeusz Swietochowski Russian and Azerbaijan: A Borderland in Transition — Колумбия университетінің баспасы, 1995. — P. 130. — ISBN 0-231-07068-3.
  21. ↑ Biographies of the ADR founders  (ағыл.). Әзербайжан президентінің кітапханасы. Тексерілді, 26 сәуір 2025.
  22. ↑ Thomas de Waal Great Catastrophe: Armenians and Turks in the Shadow of Genocide — New York: Оксфорд университетінің баспасы, 2015. — P. 278. — ISBN 9780199350704.
  23. ↑ Simon Sebag Montefiore Young Stalin — New York: Random House, 2009. — P. 575. — ISBN 9780307498922.
  24. ↑ Gorsky, Anton, ed (2020). ""Враг моего врага": деятельность азербайджанской партии "Мусават" в Германии (1933-1939)". Исторический Вестник (St. Petersburg) 32: 84–111. doi:10.35549/HR.2020.2020.32.005. ISSN 2411-1511. https://www.elibrary.ru/item.asp?id=44447696. 
  25. ↑ Kucera, Joshua. Armenia, Azerbaijan trade Nazi collaboration accusations, Eurasianet (21 мамыр 2020). «Rasulzade was later exiled when the Soviet Union took over Azerbaijan, and during World War II briefly tried to enlist Nazi Germany in a tactical alliance to restore Azerbaijan’s independence».
  26. ↑ Swietochowski Tadeusz Russia and Azerbaijan: A Borderland in Transition — New York: Columbia University Press, 1995. — P. 133–134. — ISBN 0-231-07068-3.
  27. ↑ a b Goltz, Thomas Azerbaijan diary : a rogue reporter's adventures in an oil-rich, war-torn, post-Soviet republic — M.E. Sharpe, 1998. — P. 18. — ISBN 0-7656-0243-1.
  28. ↑ Charles van der Leeuw, Azerbaijan: A Quest for Identity, Palgrave Macmillan, 2000, p. 121.
  29. ↑ http://www.rasulzade.org/ME_Rasulzade_nin_Amerikanin_Sesinde_chixishi.mp3
  30. ↑ National Bank of Azerbaijan Мұрағатталған 14 сәуірдің 2009 жылы.
«https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=Мұхаммед_Әмин_Расулзаде&oldid=3473385» бетінен алынған