Мұхамметәмин хан
| Мұхамметәмин тат. Möxämmätämin | |||
| Лауазымы | |||
|---|---|---|---|
| |||
| 1484 — 1485 | |||
| Ізашары | Илһам | ||
| Ізбасары | Илһам | ||
| |||
| 1487 — 1496 | |||
| Ізашары | Илһам | ||
| Ізбасары | Мамық | ||
| |||
| 1502 — 1518 | |||
| Ізашары | Ғабделлатиф | ||
| Ізбасары | Шаһғали | ||
| Өмірбаяны | |||
| Діні | ислам | ||
| Дүниеге келуі | 1469 | ||
| Қайтыс болуы | 1518 Қазан | ||
| Әкесі | Ибраһим | ||
| Анасы | Нұрсұлтан | ||
| Жұбайы | 1) Қаракүш, 2) Шәуләбике, 3) Фатима және т. б. | ||
өңдеу  |
|||
Мұхамметәмин хан (тат. Möxämmätämin, Мөхәммәтәмин, محمدامین; 1469 — 1518 желтоқсан, Қазан) — Қазан ханы (1484—1485, 1487—1496, 1502—1518), Ибраһим хан мен Нұрсұлтан бегімнің ұлы, Гауһаршадтың ағасы. Көптеген тарихшылар Мұхамметәмин кезінде Сүйімбике мұнарасы салынған деп санайды.
Мәскеу ықпалының астында[өңдеу | қайнарын өңдеу]
1502 жылы Ғабделлатиф тұтқынға алынып, Мәскеуге жіберілді, сол жерден ол Илһам хан сияқты солтүстікке жер аударылды. Мұхамметәмин қайтадан Қазан тағына отырғызылды. Бұған дейін Ресей кінәзі III Иван оған Кашира мен Серпухов қалаларын басқаруға және «тамақтануға» берген болатын. Осы уақытқа дейін ол 30 жаста еді және шығу тегінің арқасында ол Литва соғысында ол, тіпті, орыс әскерлерінің қолбасшысы болып тағайындалды.
Мәскеу протекторатынан бас тарту[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Екінші рет Қазан ханы болғаннан кейін (1502-1518) Мұхамметәмин дүниеге көзқарасын өзгертіп, саяси жағдайға басқаша баға бере бастады және тәуелсіздік арқылы өз мемлекетін дамыту тұрғысынан әрекет ете бастады. Дереккөздерге сәйкес, бұл жерде оның жаңа әйелі - Илһам ханның жесірі үлкен әсер еткенін айтады. Илһамның жесірі Қазан жерінің патриоты және алғашқы күйеуімен бірге қуғын-сүргінде көптеген езгі көрген және, әрине, Мұхамметәминде ұлттық сезімдерді оята алатын адам болған. Ханның анасы Нұрсұлтанның оның тәрбиесіне бей-жай қарамады, ханбике сол кезде Қырымда болғанымен, әлі күнге дейін балаларын көру үшін Қазан мен Ресейге келіп тұрды.
Жасырын әзірленулер[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Мұхамметәмин ақылды және айлакер саясаткер ретінде жасырын түрде соғысқа дайындалған. Мәскеу билігі мен Қазандағы ханның жауы Келахмет бұны білмеді. Мұхамметәмин мен Ғабделлатифті тақтан тайдырды деп айыпталған және Қазан хандығының саяси өмірінде теріс рөл ойнаған Келахмет 1506 жылы тұтқындалып, өлім жазасына кесілді.
Бірінші қақтығыс[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Хан қартайған III Иванға санаулы күндер қалғанын және бір кездері құдіретті монарх бүгінде шешуші күш бола алмайтынын жақсы білді. Ал орыс монархының ұлы, тақ мұрагері III Василийде әкесіндегідей қабілеттер болған жоқ. Мұхамметәмин 60 000 әскерді Төменгі Новгородқа жіберді. Ұлы кінәз татарлардың шекара бойындағы Сыр өзенінен өтіп бара жатқанын естіп, оларға қарсы әскерлерін шығарды. Бірақ осы уақытқа дейін қазандықтар Төменгі Новгородты қоршап үлгергенімен, қаланы жаулап ала алмады және орыс әскерімен кездеспей кері қайтып кетті.
Қазан түбіндегі шайқас (1506)[өңдеу | қайнарын өңдеу]
1505 жылы қазанда III Иван қайтыс болды, ал 1506 жылы сәуірде III Василий Қазан хандығына қарсы екі құрылымнан - флотилия мен атты әскер тұратын үлкен әскер жіберді. 22 мамырда Мұхамметәмин алдын-ала әскери-теңіз күштерін Қазаннан алыс емес жерде талқандады, ал бір айдан кейін, 25 маусымда атты әскер келген кезде бүкіл орыс әскері қатты жеңіліске ұшырады. Кейбір орыс дереккөздері бойынша Мәскеу әскері 100 000 адамнан тұрды. Карл Маркс өзінің орыс тарихы туралы еңбегінде де бұл соғысты еске алып бұлай дейді: «Мәскеуліктердің Қазан маңында жеңіліске ұшырағаны соншалық, 7000 адам ғана қашып құтыла алды...» (Қазан түбіндегі соғыс (1506)).
Мұхамметәминнің жеңісі[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Қысқасы, өте сұрапыл соғыс болды. Сол кезеңдегі адамдар бұл қақтығысты Куликов шайқасына ұқсатты. III Василий Мұхамметәмин ханмен «ескі бейбітшілік пен достық» келісімін жасасуға мәжбүр болды. Кейінірек С. Гербертштейннің айтуынша, «қазандықтар Мәскеу әкімшілігінен біраз алды».
Мұхамметәмин бейбітшілікке келісіп, содан бері оның саяси қызметінде ешқандай белсенділік болған жоқ. Тарихшы Г. Худяков оның осы кезеңдегі билігіне осындай баға береді: орыстарды ойсырата жеңіп, Мұхамметәмин Мәскеуге көмектесуге бағытталған бұрынғы әрекеті үшін Қазан жұртшылығы алдында өзін ақтады және содан кейінгі өмірін тыныш өткізді.
Хан-ақын[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Мұхамметәминнің 12 жолды «Гыйкаб» («Кек») атты өлеңі белгілі. Бұл парчада ақын өзінен бұрынғы Саиф Сараи, Ахмет Үргеніш, Буззази дәстүрлерін жалғастыра отырып, Ақсақ Темірдің жеке басы мен істерін өткір сынға алып, оның «зұлымдықты», «аласапыранды» жер бетіне, «Ислам үйіне» әкелгенін көрсетіп, Алладан осы «зұлымды» қатаң жазалауын өтінеді.
Сүйімбике мұнарасы. Хан-құрылысшы[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Кейбір тарихшылардың айтуынша, Сүйімбике мұнарасы Мұхамметәминнің кезінде салынған. Мәскеу Кремлі Боровицкий мұнарасының құрылысы кезінде (1490) Мұхамметәмин Мәскеуде III Иван жанында болды. Болжамдарға сәйкес, итальяндық сәулетшілер (Пьетро Антонио Солари) танысып, достасып, содан кейін оларды жаңа мұнара тұрғызу үшін Қазанға шақырған. Салынған уақыты: 1507-1517 жж. Алайда, бұл көзқарасқа қарсы көптеген дәлелдер болғандықтан, бұл тарих ғылымында дұрыс емес деп саналады.
Соңғы жылдары Мұхамметәмин қатты ауырып, 1518 жылы 48 жасында қайтыс болды. Сүйімбике мұнарасы жанындағы Қазан хандарының мазарына жерленген.
Қабірін табу[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Махмұт ханның мазары 1977 жылы Қазан кіреміліндегі қазба жұмыстарының нәтижесінде табылды.
2017 жылы 19 мамырда Махмұт хан мен Мұхамметәмин хан арнайы жерлеу рәсімі бойынша Қазан кіремілінде орналасқан Хандар кесенесіне жерленді.
Тағы қараңыз[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Литература[өңдеу | қайнарын өңдеу]
- Илюшин Б. А. Мухаммед-Эмин — «царь» казанский: биографический очерк // Қазан: Институт истории им. Ш. Марджани АН РТ, 2019—168 б., 10 б. ил.