Мәмлүк қыпшақ тілі
Мәмлүк қыпшақ тілі — түркі тілдерінің қыпшақ тобына жататын тіл. XIII—XV ғасырларда[1] Мысыр және Шам[2] аумағында мәмлүктер және араб шенеуніктері мен көпестері арасында[3] койне ретінде қолданыста болды, әдеби тіл қызметін атқарды. Әліпбиі араб жазуының негізінде құрылған.
Басқаша атаулары: қыпшақ-оғыз тілі[4], алтынорда-мысыр тілі[5] (Ә. Н. Нәжіп), қыпшақ жазба тілі[1], мәмлүк-мысыр Й-тілі[6], мысыр қыпшақшасы[7], мысыр-сирия қыпшақшасы[8]. Сол замандағы араб тіліндегі әдебиетте жәй ғана «түркі тілі» деп аталады (араб.: اللغة التركية — әл-лұғат әт-түркия)
Мәмлүк қыпшақ әдеби тілі Орта ғасырларда Шығыс Еуропа мен Солтүстік Африкада (Мысыр) түркі тілдерінің қыпшақ[1] және оғыз диалектілерінің негізінде қалыптасты. Бұл тілдің сөздік қоры мен грамматикасында түрікмен элементтері басым болды, оның көптеген сипаты сол уақыттағы Алтын Орданың аралас түркі тіліне сәйкес[5]. Мәмлүк қыпшақтарының тілі қазіргі замандағы солтүстік қыпшақ тобына жататын тілдерге ұқсас[2].
Мәмлүк қыпшақ тіліндегі әдебиет[өңдеу]
Негізгі дереккөз: Cumhuriyet'in 80. yılında Türkiye'de Memlûk-Kıpçak Türkçesi çalışmaları
- Грамматика
- «Китаб әл-идрак» — араб тіл ғалымы Әбу Хайян әл-Ғарнати (1256—1344) жазған оқу құралы.
- «Китаб-и маджму-и тарджуман турки ва араби ва мугали» — Халил әл-Көнеуи 1343 жылы жазған оқу құралы.
- «Әт-Тухфа әз-зәкия» — сөздік пен грамматикаға арналған бөлімі бар қолжазба (XIV ғасыр).
- «Әл-Қауанин әл-күллия» — белгісіз автордың қаламынан шыққан грамматика кітабы (XIV—XV ғасырлар).
- «Китаб әд-Дурра аль-Мудийа» — мәмлүк қыпшақтарының тілін үйретуге арналған сөздік (XIV ғасыр).
- «Әш-Шузур әз-Заһабия» — Молда ибн Мұхаммед Салихтың грамматикалық анықтамасы (XVII ғасыр).
- Мұсылман құқығы
- «Иршад әл-мүлүк уә-с-салатин» — Ескендірия қаласында жазылған құқық (фиқһ) туралы еңбек..
- «Китаб Муқаддима» — Әбу Ләйіс Самарқандидың фиқһ бойынша «Муқаддима әс-салат» еңбегінің аудармасы.
- «Китаб фи-л-фиқһ»
- «Китаб фи-л-фиқһ би-лисан әт-түрки»
- «Муқаддима әл-Ғазнеуи фи-л-ғибадат»
- «Шарх әл-Манар» — Әбул-Баракат ән-Насафи еңбегінің аудармасы.
- Атқа салт мініп жүру және садақтан оқ ату
- «Байтарат әл-уазих» — XIV ғасырда арабшадан аударылған жылқылар мен мал дәрігерлігі туралы еңбек.
- «Мүнйат әл-ғұзат» — XIV ғасырда арабшадан аударылған атқа салт мініп жүру туралы еңбек.
- «Китаб әл-хайл» — XIV ғасыр аяғы — XV ғасырдың басында парсы тілінен аударылған жылқылар мен мал дәрігерлігі туралы еңбек.
- «Китаб фи ғылым ән-нушшаб» — XIV ғасырдың соңында арабшадан аударылған садақтан оқ ату туралы еңбек.
- Поэмы
- «Гүлстан» — Сағди Ширазидің «Гүлстан» поэмасының аудармасы. Алтынордалық ақын Сайфи Сараи тәржімалаған.
Дереккөздер[өңдеу]
- ↑ a b c Языки мира: Тюркские языки / под. ред. Солнцев, В. М., Толстой, Н. И. — Индрик, 1997. — Т. 2. — Б. 75. — 542 б. — ISBN 9785857590614.
- ↑ a b Тенишев, Э. Р. Древнетюркские языки // Лингвистический энциклопедический словарь — Советская энциклопедия, 1990.
- ↑ Антонов, Н. К. Лекции по тюркологии: среднетюркская эпоха — Якутский государственный университет, 1981. — Б. 48. — 74 б.
- ↑ Нәжіп, Ә. Н., 1989
- ↑ a b Нәжіп, Ә. Н., 1989
- ↑ АН СССР, АН АзССР Советская тюркология — Баку: Коммунист, 1970. — Б. 18.
- ↑ Dilâc̣ar, A., 1964, б. 67
- ↑ Dilâc̣ar, A., 1964, б. 77
Әдебиет[өңдеу]
- Нәжіп, Ә. Н. Исследования по истории тюркских языков, XI-XIV вв — Наука, 1989. — Б. 80. — 281 б.
- Мамлюкско-кыпчакский язык // Языки мира: Тюркские языки — М.: Институт языкознания РАН, 1996. — Б. 75—116. — (Языки Евразии). — ISBN 5-655-01214-6.
- Dilâc̣ar, A. Türk diline genel bir bakiṣ — Анкара: Türk Tarih Kurumu Basimevi, 1964. — 270 б.
| ||||||||||||||||||||||||||||||
