Негидалдар
| Негидалдар | |
.png) | |
| Бүкіл халықтың саны | |
|---|---|
|
600 | |
| Ең көп таралған аймақтар | |
 Ресей |
522 (2010) |
 Украина |
52 (2001) |
| Тілдері | |
|
негидал тілі | |
| Діні | |
|
православие | |
Негидалдар (орочондар, шляктар, элькан бэйэнин (эвенк және ульча тілдерінде негда – “жағалық”, “шеткі” деген сөз, өз атаулары “осы жердікі”, “жергілікті”)) – Ресей Федерациясының Хабаров өлкесінде тұратын халық. Амур мен Амгунь өзендерінің жағалауын мекендейді. Жалпы саны 600-дей.[1][2][3][4]
Тілі[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Солтүстік-азиялық нәсілдің байкалдық типіне жатады. Алтай тіл шоғырының тұңғыс-маньчжур тобына жататын негидал тілінде сөйлейді, тілі екі диалектіге бөлінеді. Орыс тілі де тараған.[5]
Діні[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Негидалдар ресми түрде православиеправославие дінін қабылдағанымен, табиғат құбылыстарына табыну, бақсылық сақталған.
Тарихы[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Негидалдарды Амгунь өзенінің жағасын мекендеп, нивхтар, ульчалармен араласып кеткен эвенкілердің ұрпақтары деген болжам бар. Зерттеушілердің пікірінше, ежелгі ата-бабалары ежелгі темір дәуірінен бастап Байкал аумағы арқылы көшіп келген көшпелі тунгус аңшыларының тобы болған. Уақыт өте келе эвенктер тобы Амур және Амгун өзендерінің бассейндеріне жетіп, Охот теңізіне барып, сонда қоныстанды. Территорияның шалғайлығы табиғи оқшаулануға әкелді, бұл көршілес нивхтар, нанай, улчи халықтарының ықпалымен бірге негидал этникалық тобының қалыптасуына мүмкіндік берді. Болжам бойынша, қытай және маньчжур көпестерімен байланыс орта ғасырлардың аяғында басталған. Орыс казактары шалғай аймақтарға тек 17 ғасырдың екінші жартысында жетті. Өлкені орыстардың белсенді игеруі, қыстақтарды, тұрақты қоныстарды салу 20 ғасырдың екінші жартысында басталды. орыс, корей, эвенк тектес мигранттардың келуі Амгуннан алтынның табылуымен байланысты болды. Кеңес өкіметінің орнауымен негидалдардың дәстүрлі өмір салтында өзгерістер болды: ұсақ елді мекендер таратылып, ірілендірілді, көшпелілікке тыйым салынды, бақсыларды қудалады. Бұл ғасырлар бойы қалыптасқан өмір салтын, діни мәдениетті, балық аулау культімен байланысты салт-дәстүрлер мен әдет-ғұрыптарды жоғалтуға әкелді.[6]
Кәсібі[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Дәстүрлі шаруашылықтарының негізгілері – балық аулау мен аңшылық. Терісі бағалы аң, жабайы бұғы, бұлан, құс аулау кең тараған. Бұғыны мініс, жегіс көлігі ретінде пайдаланып, иттерді шанаға (нарта) жегеді. Қозғалыс құралы ретінде шаңғы қолданылады, тақтайлардан, қайыңнан қайық жасайды. Жазда ағаш қабықтарымен жабылған, екі жақты шатырлы шағын үйде, чум мен күркеде, қыста астынан жылытылатын үлкен ағаш қаңқалы үйлерде тұрады.[5]
Мәдениеті[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Негидалдардың дәстүрлі киімдері амурлық үлгіге жатады. Олар қоян жүнінен кеудеше (уйпун), аңшылық күртесінің үстіне алжапқыш (белгепун), ит терісінен тон (ненанди), бұлан мен бұғы терісінен тігілген күртеше (конго), сондай-ақ тон (сун), белдемше (хоскан) киген. Аяқ киімдері пішіміне, материалына, мақсатына, әшекейлеріне қарай (тэргэме, лобдирма, гемчира, олот, т.б.) көптеген атаулар болған.
Балықты қайнатып, қуырып, пісіріп, ірімшікті (строганина) кептіріп жеген. Оны шашлыққа, ал етті сым торға қуырды. Балық сорпалары шөп дәмдеуіштерімен дайындалды. Барлық дерлік тағамдарға балық пен итбалық майы қосылды.
Қазақстандағы негидалдар[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Мордвалар Қазақстанға негізінен өткен ғасырдың орта шенінен бастап бастап, нарықтық қарым-қатынастарға байланысты көші-қон үрдістеріне орай қоныстанған. Қазақстандағы негидальдар саны: 1999 жылғы мəлімет бойынша 1 адам, 2009 жылғы мəлімет бойынша 6 адам.[7]
Дереккөздер[өңдеу | қайнарын өңдеу]
- ↑ Большая Советская энциклопедия Негидальцы https://my-dict.ru/dic/bolshaya-sovetskaya-enciklopediya/62740-negidalcy/
- ↑ Значение слова негидальцы https://xn--b1algemdcsb.xn--p1ai/wd/%D0%BD%D0%B5%D0%B3%D0%B8%D0%B4%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D1%86%D1%8B
- ↑ Большая Советская энциклопедия НЕГИДАЛЬЦЫ https://rus-bse.slovaronline.com/52314-%D0%9D%D0%B5%D0%B3%D0%B8%D0%B4%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D1%86%D1%8B
- ↑ Негидальцы https://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/409371
- ↑ a b Қазақ энциклопедиясы, 7 том
- ↑ https://travelask.ru/articles/negidaltsy-tyaga-k-prekrasnomu-v-surovyh-usloviyah Анна Шихова Негидальцы: тяга к прекрасному в суровых условиях
- ↑ ЭТНОСАЯСИ СӨЗДІК: Қазақстан этносаясаты мен тәжірибесінің терминдері мен ұғымдары. Нұр-Сұлтан, 2020. 181-бет. ISBN 978-601-287-224-8
Әдебиеттер[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Әдебиеттер:Смоляк А.В., Этнические процессы у народов Нижнего Амура и Сахалина. Сер. ХІХ – нач. XX вв., М., 1975; Народы мира, историко-этнографический справочник, М., 1988.
Сілтемелер[өңдеу | қайнарын өңдеу]
|
Бұл — мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. Бұл ескертуді дәлдеп ауыстыру қажет. |