Николай Гаврилович Чернышевский
Николай Гаврилович Чернышевский (24.7.1828, Саратов қ. — 29.10.1889, сонда) — Ресей философы, публицист, жазушы, әдебиет сыншысы.
Саратов діни семинариясында (1842 — 45), Санкт-Петербург ун-тінің тарих-филол. бөлімінде оқыған (1846 — 50). Ч. ун-тте оқып жүрген кезінде өз бетімен білімін жетілдірумен шұғылданып, тарих (Ф.Гизо, Ж.Мишле), философия (Г.Гегель және Л.Фейербах), социология (А.Сен-Симон, Ш.Фурье) туралы еңбектерді мұқият зерттеді. Ч. көзқарасының қалыптасуына орыс әдебиетшілері А.С. Пушкин, М.Ю. Лермонтов, Н.В. Гоголь, т.б. үлкен ықпал етті. “Отечественные записки” (1853) журналында мақалаларымен көрінген Ч-ді Н.А. Некрасов “Современник” журналына тұрақты қызметке шақырды. Осында жүріп 1855 ж. “ґнердің болмысқа эстетикалық қатынасы” деген тақырыпта кандидаттық диссертация қорғады. Сол жылы “Орыс әдебиетінің Гогольдік дәуірінің очерктері” атты еңбегін жариялады. В.Г. Белинскийдің әдеби-сын саласындағы дәстүрін жалғастырған ол бірте-бірте журналдың идеялық жетекшілерінің біріне айналды. Осы журналда жүріп Н.А. Добролюбов, Некрасовпен бірге Ресейдегі қоғамдық-саяси өмірге белсене араласып, саяси, экон., тарихи және әдеби шығармалар жариялады. А.И. Герценмен саяси байланыста болуы себепті 1862 ж. тұтқындалып, Петропавл қамалына жабылды.
Ол қамауда отырған кезде “Не істеу керек?” романын (1862 — 63) жазды. Тұтқындалуға үкім кесіліп (7 жыл каторгалық жұмысқа және Сібірде өмір бойы тұруға), Мытинск алаңында (1864 ж. 19 мамыр) қара бағанға таңылып жазаланғаннан кейін Ч. көп кешікпей Сібірге жер аударылды. Жиырма жылдан астам айдауда жүргенімен шығарм. жұмыспен шұғылдануын тоқтатқан жоқ. 1889 ж. Саратовқа қоныс аударып, көп кешікпей қайтыс болды. Ч. табиғат пен қоғамға өзінің филос. көзқарастарының негізі антропол. принцип деп санаған. Қоғам даму заңдылықтарын түсіндіруде Ч. идеализмі алдыңғы қатарда болды. Ол адам табиғатының тума қабілеттері және “жалғандық пен шындық” туралы идеяларды көтерді. Ч-дің “Даналық эгоизмі” теориясы ағартушылық рационализмге негізделген. Ол көркем өнердің шынайы мақсаты халықты рухани адамгершілік, ізгілік қасиеттерге шақыру деп түсінді. Өзінің диссертациясында және эстетика туралы басқа да еңбектерінде “таза көркемөнер” тұжырымдамасына қарсы болды, “әдемілік деген өмір” эстетиканың негізгі арқауы — объективті болмыстың қадір-қасиеттері деген ой-пікірді жүйеледі. Ч-дің Лессинг, Пушкин, Лермонтов, Гоголь, В.Г. Белинский, М.Е. Салтыков-Щедрин, Некрасов, И.С. Тургенев, Г.И. Успенский, Л.Н. Толстой шығарм-тары туралы еңбектері маңызды ой-тұжырымға толы. Ч-дің “Бір қыздың тарихы”, “Барбарустар ұрпағы”, т.б. повестері мен әңгімелері, “Шешусіз драма”, “Жаны ғажап күйеу” пьесалары бар. Кеңес өкіметі тұсында Ч. тұлғасы мен еңбектері патшалық Ресейдегі халықтың азаттық күресіне дем беруші күш ретінде бағаланды.