Оймын даласы
| Оймын даласы | |
 | |
| Күн батарда Оймын даласы. Шеңдектен көрініс | |
| Сипаттамасы | |
|---|---|
| Теңiз деңгейiнен биіктігі | 900 м |
| Ұзындығы | 35 км |
| Ені | 10−12 км |
| Өзендер | Қатын өзені |
| Орналасуы | |
| 50°15′00″ с. е. 85°49′59″ ш. б. / 50.25000° с. е. 85.83306° ш. б. (G) (O) (Я)Координаттар: 50°15′00″ с. е. 85°49′59″ ш. б. / 50.25000° с. е. 85.83306° ш. б. (G) (O) (Я) | |
| Ел |  Ресей |
| Аймақ | Алтай Республикасы |
 Оймын даласы Ортаққорда | |
Оймын даласы — Теректі жотасының орталық бөлігінен оңтүстікке қарай Алтай республикасының Көксу ауданының аумағында орналасқан Орталық Алтайдағы тау аралық қазаншұңқыры (дала)[1]. Аңғардың ұзындығы 35 км-ден асады, ал ені 8-ден 13 км құрайды. Теңіз деңгейіндегі биіктік шамамен 1000 м[2][3].
Оймын даласының бойымен солтүстіктен оңтүстікке қарай тау өзендері ағады: Марғала - сол жағында, Оймын, Оқал, Мүлте - оң жағында. Мөлдір Көксу батыс тауларынан аңғарға тез енеді. Барлық өзендер Қатынға құяды, ол аңғар арқылы көптеген арналарға кеңінен жайылады және аңғарды екі бөлікке бөледі[4].
Елді мекендер - Көксу, Бастал, Қастақту, Қорымту, Теректі, Шеңдек, Полеводка, Марғала, Октябрьское, Жоғарғы Оймын, Төменгі Оймын, Басты-Кем, Мүлте, Сумүлте, Маралды, Гагар.
Атаудың шығу тарихы[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Түркі тіліндегі «Оймын» немесе «Оймон» сөзінің аудармасы әркелкі. Бір нұсқа бойынша, бұл сөзді «сиыр мойны» немесе «сиыр ішегі» деп аударуға болады. Таулы Алтайдың топонимикалық сөздігіне сәйкес О. Т. Молчанова «Оймон», «ойым» дегеніміз - бұл жеткілікті дәл сипаттамалық географиялық термин, қоршалған ойпат, геологтарлың айтуындай яғни таулармен қоршалған Оймын ойпаты[5].
Н. А. Шодоев (Мөлдір-Сөккөн ауылы) пен В. И. Катынов (Қорымту ауылы) Алтай өлкетанушылары басқа нұсқаны, «жасырын даналық орны» дегенді білдіретін сөздің ежелгі «ойм» немесе «аум» түбірінен шыққандығын қолдайды[6].
Жоғарғы Оймын ауылының байырғы тұрғындары дала атауы бір кездері осы жерлерде өмір сүрген алтайлық Оймын атауынан шыққан деп санайды[7].
Климаты[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Оймын аңғарындағы климат континентальды сипатқа ие, бұл оңтүстік-батыс бағытта ауа массаларының басым болуымен байланысты. Желдер қалыпты, қыс мезгілінде аязсыз кезең жеткілікті ұзақ болады, бұл көкөністерді ғана емес, жеміс ағаштарын да өсіруге мүмкіндік береді, әсіресе аңғарда қатты жел болмағандығынада байланысты. Күн сәулесінің ұзақтығы жазда айына 225-230 сағатты құрайды, бұл Ялта, Батум немесе Сочи сияқты оңтүстік қалалардағы күн сәулесінен асып түседі[8].
Аймақтың сипаттамасы[өңдеу | қайнарын өңдеу]
XIX ғасырдың соңында атақты географ В. В. Сапожников бұл жерлерге сипаттама қалдырды:
| “ | ... Оймын даласы теңіз деңгейінен 1000 метр биіктікте орналасқан және Қатын бойымен ең соңғы және ең жоғары қоныстанған жер. Айналасындағы биік және ішінара қарлы таулар арасында бұл өте тығыз халқы бар оазис ... Көксу, Жоғарғы Оймын және Төменгі Оймын сияқты үш негізгі ауылдан басқа Бастал, Горбунов, Теректі, Қайтанақ елді мекендері және көптеген зәйімкелер мен омарташылар бар. Негізгі тұрғындар - жікшілдер, бірақ соңғы кездері мұнда православиелік қоныс аударушылар қоныстануда. | ” |
Е. Шмурло «Орыс географиялық қоғамы Батыс Сібір бөлімінің жазбаларында» «Алтай станциясы мен Оңтүстік Алтайдағы Қосағаш арасындағы жолдың сипаттамасы» бөлімінде баяндайды [9].
«... Қатын алқабының бұл бөлігі «дала» деген атпен белгілі: батысында (өзеннің жоғарғы ағысында) - Оймын және шығысында (төменгі ағысында) - Қатантау. Мұнда бірнеше ірі бұратана орыс қоныстары бар: Қатантау (…) Төменгі және Жоғарғы Оймын, Көксу; соңғы екі ауыл өздерінен бірқатар зәйімкелерді бөліп алып, өз кезегінде ауылдарға айналды: Горбуново, Теректі, Огнево, Қастақтау, Қайтанақ, Бастал, Шеңдек, Власьевка және т.б. Бұл ауылдардың халқы егіншілікпен және мал өсірумен айналысады, олар үшін Қатын алқабы көптеген қолайлылықтар ұсынады. (...) Бұл алқаптың тұрғындары тек отырықшы - өздерінің алғашқы өмір салтын сақтап келетін қалмақтар, Оймын сыртқы басқармасын құратын - орыс ескі наным-сенушілер мұнда өте аз, Алтайдың басқа бөліктерінен келген шаруалар және отырықшы өмір салтына көшкен алтайлық-бұратаналар (қалмақтар). Бұл ауданның халқы өзінің гүлденуі, өміршеңдігі және дені сау келбетімен ерекшеленеді» [10].
Геологиясы[өңдеу | қайнарын өңдеу]
10-12 мың жыл бұрын Оймон даласы алып жатқан қазаншұңқұрдың түбі (жаңартылған мәліметтер бойынша - 101 ± 9 мың жыл) [11] Абай, Оймын және Қатантау тау аралық қазаншұңқұрлардың шегінде орналасқан ірі кейінгі плейстоцендік мұзды бөгеген көл (Оймын палекөл). Бүгінде аңғарды қоршап тұрған таулардың бөктерінде соқпатолқын сызықтардың үзінді іздерін байқауға болады. Олар теңіз деңгейінен 1270 - 1280 метр биіктікке жетеді. Көлдің ауданы 2250 - 2300 шаршы км, су көлемі - 450 текше км, максималды тереңдігі - 435 метрді құрады[12]>[13]. Аңғар негізінен қалыңдығы 23 метрге дейінгі құмайт, ірі құмы бар саздақ және қиыршық тасы бар құмайт толтырғыш ұсынған көнелігі орта-кейінгі неоплейстоценді көл түзілімінен, сондай-ақ Қатын өзенінің аллювиалды шөгінділерінен және оның салалары - Қастақтау, Қорымтау, Үлкен Теректі, Шеңдек және басқалары тұратын аллювиалды-пролювилік сүйреткіштерден тұрады.
Оймын даласының табиғаты байырғы тұрғындардың арасында да таңданыс тудырады: даланы қоршап тұрған таулар жыл мен тәулік уақытына байланысты оны адам танымастай өзгертеді. Аңғардың сұлулығы мүлде өзгеше болуы мүмкін, өйткені күн сәулесінің көлбеу бұрышы үлкен маңызға ие. Оймын даласы ірі өнеркәсіптік және қалалық орталықтардан жеткілікті қашықтықта орналасқандықтан табиғаттың ерекше әсемдігі сақталған. Аңғар 1998 жылы ЮНЕСКО-ның Дүниежүзілік мұрасы мәртебесін алған Қатын биосфералық қорығының бөлігі болып табылады.
Флора[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Қатын өзенінің аласа террасалары көбінесе түрлі шөпті-дәнді өсімдіктер жамылғымен, ал биіктері - құрғақ таулы даламен жабылған. Қатынның сол жақ тармақтары шөгінділерінде тырбық қайыңдар, талдар мен түрлі бұталылар өседі[14].
Көлік жүйесі[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Бийск қаласындағы ең жақын теміржол станциясы 510 км қашықтықта, аңғарда автомобиль көлігі жүреді.
Көрікті жерлер[өңдеу | қайнарын өңдеу]
- Н.К. және Е.И. Рерихов атындағы Мемлекеттік музей-қорық, А. В. Анохина атындағы Алтай Республикасы Ұлттық музейдің филиалы.
- Жоғарғы Оймын ауылындағы ескі наным-сенушілер мұражайы.
- Ескі наным-сенушілер Ілияс шіркеуі Новосибирск және Бүкіл Сібір епархиясының Белокриницкая иерархиясының Пайғамбары.
Туризм[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Оймын аңғарында ескі наным-сенушілер ауылдары арқылы бағыт жасалған, онда XVIII ғасырдың соңынан бастап көптеген елді мекендерде тұратын орыс ескі наным-сенушілерінің әлі күнге дейін шіркеулері жұмыс істейді. Көптеген кенттер мен ауылдарда жабдықталған туристік кешендер, қонақ үйлер, кемпингтер мен туристік орталықтар бар[15].
Галереяcы[өңдеу | қайнарын өңдеу]
 |
 |
 |
 |
Тағы қараңыз[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Дереккөздер[өңдеу | қайнарын өңдеу]
- ↑ Оймын(қолжетпейтін сілтеме) / Алтай Республикасы аумағындағы географиялық нысандар атауларының тізілімі 17.12.2019 ж. // Географиялық атаулардың мемлекеттік тізімдеме rosreestr.ru (орыс.)
- ↑ Алтай. Тарихи-географиялық шолу. www.facets.ru. Тексерілді, 7 ақпан 2019.
- ↑ Алтай Республикасының туристік паспорты — Алтай Республикасы: Алтай Республикасының Экономикалық даму және туризм министрлігі. — Б. 82. — 106 б.
- ↑ Ауылдың мәдени-тарихи мұрасы. nasledie-sela.ru. Тексерілді, 7 ақпан 2019.
- ↑ О.Т. Молчанова Таулы Алтайдың топонимикалық сөздігі / А.Т. Тыбыкова — Таулы Алтай: Алтай кітап баспасының Таулы Алтай бөлімі, 1979. — Б. 80-236. — 397 б.
- ↑ Оймын даласы. Басты дереккөзінен мұрағатталған 4 қазан 2018.(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 22 маусым 2019.
- ↑ Р. П. Кучуганова Оймын ақсақалдарының даналығы — Новосибирск, 2008. — Б. 6.
- ↑ Сиб-Гид: Оймын даласы (Оймын аңғары), Алтай Республикасы. sib-guide.ru. Тексерілді, 7 ақпан 2019.
- ↑ Таулы Алтай әлемі - Оймын даласы. altai-go.ru. Басты дереккөзінен мұрағатталған 24 қаңтар 2019.(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 7 ақпан 2019.
- ↑ Жоғарғы Оймын. Өлкетану (орыс.). uymon.ru. Тексерілді, 22 ақпан 2020.
- ↑ И.Д. Зольников және т.б. Жоғарғы Қатын аңғарындағы төрттік кезең шөгінділері OSL-дің жаңа нәтижелері (ru) // СО РАН : Геология мен геофизика. — 2016. — Т. 57. — № 6. — б. 1186.
- ↑ Байлагасов Л.В және т.б. Оймын палекөлінің болуы туралы мәселе бойынша (ru) // Геоморфология : Ғылыми-тәжірибелік журнал. — 2012. — № 3. — б. 69-75.
- ↑ Л.В. Байлагасов, И.Л. Байлагасова Оймын палекөлінің болуы туралы мәселе бойынша (орыс.). Тексерілді, 22 ақпан 2020.
- ↑ Попова О. М., Крупчатников В. И., Пономарев А. Л. және т.б. Ресей Федерациясының мемлекеттік геологиялық картасы, масштабы 1: 200,000. Таулы Алтайская сериясы. M-45-XIV парағы (Көксу) — 2. — МФ ВСЕГЕИ, 2019. — 350 б. — ISBN 978-5-93761-439-1.
- ↑ Көксу ауданы (орыс.). Тексерілді, 22 ақпан 2020.