Орочтар
 | |
| Бүкіл халықтың саны | |
|---|---|
|
1 000 | |
| Ең көп таралған аймақтар | |
 Ресей |
686 (2002 ж.) |
 Украина |
288 (2001) |
| Тілдері | |
|
ороч тілі | |
| Діні | |
Орочтар (өз атауы – нани (амур нанайларынан алынған, жергілікті тұрғын дегенді білдіреді), орочиян, орочисел (аудар. бұғышы)). Ресейдің Қиыр Шығысында тұратын тұңғыс-манчжур халқы.[1] [2][3][4][5][6]
Тілі[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Алтай тілдер отбасының тұңғыс-манчжур тобының оңтүстік ішкі тобына кіреді; тілдердің жалғамалы (агглютинативті) түріне (жұрнақты аффикстенумен) жатады, фузияның болуымен сипатталады, номинативті құрылысқа ие. Ороч тілінде жазу жоқ. Ороч тілі біртұтас әдеби тіл ретінде жіктелген удэгей тілімен жақындастырылады. Бұрын ороч тілі үш диалектімен бөлінген: тумин, хадин, хунгар.[7]
Діні[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Орочи 19 ғасырда христиан дінін қабылдады, бірақ олар өздерінің пұтқа табынушылық нанымдарын өте ұзақ уақыт бойы сақтады.
Тарихы[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Шығу тарихы туралы мәліметтер жоқ. Ороч немесе Орочисэл - оны алғаш рет 1787 жылы француз теңіз саяхатшысы Гало де Ла Перуз жазған. Шығу тегінің негізгі нұсқасы этнонимді тұңғыс тілімен байланыстырады, мұндағы «орон» сөзі «бұғы», ал «чи» – тиесілілік, иелік деген мағынаны білдіреді. Орочи этносы нивх-айну тобына жататын палео-азиаттық тайпалардың бұл аймаққа қоныс аударған тұңғыс-манчжур халықтарымен, негізінен эвенктермен араласуы нәтижесінде қалыптасқан. XVIII-XIX ғасырларда орыстардың бұл аймақты белсенді игеруі нәтижесінде жергілікті халықтардың арасында күнделікті өмірде, дәстүрлерде, мәдениетте, діни сенімдерде өзгерістерге әкеледі.
Кәсібі[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Негізгі кәсібі аңшылық пен балық аулау және теңіз аңшылығы болды. Олар жыл бойы балық аулаумен айналысқан. Олар жазда және күзде тұқы, бекіре тұқымдас балықтарды, жазда және күзде өтетін албырт балықты аулады. Балық аулау үшін үшін ілмектерді, қармақтарды және найзаларды пайдаланды. Үй шаруашылығынан ағаш, қайың қабығы, тері өңдеу, ұсталық өнері белгілі. Ороч темір ұсталары қарапайым құралдар мен құрылғылардың көмегімен – ескі металл заттардан жебелер мен гарпундардың темір ұштарын, пышақтарды, алтын мен күмістен зергерлік бұйымдарды жасай алды.
Қыста Орочтар аң аулайтын жерлерге жақын жерде, әдетте өзендердің жанында өмір сүрді. Кейбір елді мекендер ондаған жылдар бойы бір жерде болған. Олардың бәрі де аз қоныстанған, бес-алты үйден тұратын, бір-бірінен 15-20 шақырым қашықтықта тұрған. Үйлері шырша қабығымен және сырықтармен жабылған жартылай шатырлардан тұрды. Жазғы үй, кава, ағаш қабығынан жасалған үй болды. Тек 20 ғасырдың басында, орыстар келгеннен кейін, оларда ағаштан жасалған үйлер пайда болды.
Мәдениеті[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Фольклоры Амур өлкесінің басқа тұңғыс-манчжур фольклорына ұқсас және халықтың Нанай, Улчи, Үдеге тайпаларымен, ежелгі тұңғыс-манчжур өркениетімен (шаманизмнің көне түрлері, тотемдік) өзара әрекеттесуінде қалыптасуын көрсетеді (көзқарастар, рулардың шығу тегі туралы аңыздар, сарайлар мен олардың билеушілерінің фольклорлық сипаттамасы т.б.). Фольклордың кішігірім жанрларына діни ғұрыптар, әзілдер, анекдоттар, әзілдер (хримба), жұмбақтар (ганга) кезіндегі дұға шақыру формулалары жатады.
Музыкалық аспаптары: дудуманка-бір ішекті ысқылы люта, пупан-ысқырықты флейта, тэнкэрэ–үрмелі аспап, конокто - қоңыраулы бубен, кахаракта-қоңырау т.б.
Орочтардың киімдері Амур халықтарының киімдеріне ұқсас. Киімдері - ұзын, ұшына қарай созылған жеңдері бар кимоноға ұқсайтын халат. Қыс пен күзде киетін халаттары мақтадан, түлкі, ит терісінен, балық терісінен жасалған астарлармен тігілген. Қыста түкті қалпақ, қалпақ, мойынға тиіннің құйрығынан өңдеп жасалған орамал таққан. Аяқтарына теріден тігілген шұлық, тұңғыс үлгісіндегі етік киген.[8]
Дәстүрлі тағамы – балық. Одан сорпа (окто), юкола, бұрыш немесе жабайы сарымсақ қосылған сорпа (улети) пісірілген. Қайнатылған балық кеспелері жидектермен араласып, итбалық майын құйып, майдалап туралған лосось немесе қызғылт лосось басының шеміршектері араласып, жабайы сарымсақпен дәмделеді. Етті шикі, қайнатып, қуырып, мұздатып, кептіріп жеген. Ит еті ритуалдық тағам ретінде қызмет етті. Бұланның жүрегі, бауыры, аю еті деликатес деп саналды.
Қазақстандағы орочтар[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Қазақстандағы ороч диаспорасы санының жалпы динамикасы мынадай:
- 1970 жылы - 19 адам;
- 1979 жылы - 27 адам;
- 1989 жылы - 8 адам;
- 1999 жылы - 4 адам;
- 2009 жылы - 3 адам.[9]
Дереккөздер[өңдеу | қайнарын өңдеу]
- ↑ ОРОЧИ https://slovaronline.com/browse/4eb6374d-cc5b-3d7b-8eba-4b28cfb8ac48/%D0%BE%D1%80%D0%BE%D1%87%D0%B8
- ↑ Значение слова орочи https://xn--b1algemdcsb.xn--p1ai/wd/%D0%BE%D1%80%D0%BE%D1%87%D0%B8
- ↑ Советская историческая энциклопедия https://gufo.me/dict/history_encyclopedia/%D0%9E%D0%A0%D0%9E%D0%A7%D0%98
- ↑ Орочи https://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/102455
- ↑ Большая российская энциклопедия https://bigenc.ru/ethnology/text/2800608 Мұрағатталған 24 қазанның 2022 жылы.
- ↑ народы мира / Орочи http://www.etnolog.ru/people.php?id=OROC
- ↑ Э.Д. Сүлейменова, Д.Х. Ақанова, Н.Ж.Шаймерденова «Қазақстан тілдері: әлеуметтік лингвистика анықтамалығы»: Кітап. – Алматы: «Издательство Золотая Книга» ЖШС, 2020 ж. 480-бет.
- ↑ https://travelask.ru/articles/orochi-deti-tigra-s-beregov-yaponskogo-morya Анна Шихова. Орочи — дети тигра с берегов Японского моря
- ↑ Қазақстан халқы. Энциклопедия. /Бас.ред. Ж.Н.Тойбаева. /Құраст.Ғ.Жандыбаев., Г.Егеубаева.- Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2016. 351-бет ISBN 978-601-7472-88-7
