Орта жүз рулары туралы

«Орта жүз рулары туралы» - Семей облысы Статистика комитетінің 1900 ж. басылып шыққан «Памятные книжки Семипалатинской области на 1900 года» кітабында жарияланған мақала (шежіре). Абай 1878 ж. ұйымдастырылған Семей облыстық Статистикалық комитетінің жұмысына белсене араласып, оның мәжілістеріне қатынасып, облыста мәдени-ағарту мекемелерін, қоғамдарын ұйымдастыру ісіне белсене атсалысумен бірге, ғылыми- зерттеу жұмыстары саласында да барынша еңбек еткен. 1886 жылдан бастап, 18 жыл бойы Статистика комитетінің толық мүшесі болған Абай ғылымның әр саласына зер салып, көп оқып, көп ізденген. Комитет мүшелерінің көпшілігі Е. П. Михаэлис, Н. Я. Коншин сияқты озық ойлы, терең білімді орыс зиялылары болды. Олардың достық мәслихат, өнер-ғылым мәселесіндегі игі әсері Абайдың мәдениетті, оқымысты-ғалым ретінде рухани жедел жетіліп, өрлеп өсуіне себеп болса, орыс достарының Абайдан алған тағылымы да аз емес. Абай оларға қазақ халқының тарихы, салт-дәстүрі туралы кеңінен әңгімелеп отырған. Абай Статистика комитетінің толық мүшесі болып қызмет атқарып жүрген жылдары туған халқының тарихын зерттеп, 1890 ж. «Біраз сөз қазақтың түбі қайдан шыққаны туралы» деген еңбегін жазады. Ал Статистика комитеті мүшелерінің күшімен шығып тұратын кітаптың 1890 ж. «Памятные книжки Семипалатинской области на 1900 года» деп аталатын басылымында «Орта жүз рулары туралы» деген мақала жарияланып, оны жазған адамның аты-жөні аталмаған. Мақаланың сөз басы ретінде Н. Я. Коншин: «Әр жылға берілген ескертулермен қоса бұл мақала түгелімен Семей облысына өте танымал қазақтың сөзі негізінде түзілді. Бұл қазақ (арғын руының тобықтысынан) жарияланғалы отырған мәлімет өздерінің шығу тегі туралы алуан турлі аңыздарға бой ұрып жүрген кейбір рулардың көңіліне келіп қалар деген қауіппен өз фамилиясын көрсетпеуді өтініп отыр», - деп жазған. Коншин түсіндірмесінен атын атамаса да, мақала (шежіре) авторы Абай екені анық. Ақын мақалада Орта жүз құрамындағы 7 тайпаның: Арғын, Найман, Керей, Уақ, Тарақты, Қыпшақ және Қоңырат ұрпақтарын таратады. Бірақ оларды өз заманындағы буынға дейін әкелмей, сол кездегі белгілі аталарға дейін ғана жеткізген. Тек Қыпшақ тайпасы туралы ешқандай дерек бермеген. Шежіреде жеке рулар, аталар, билер тарихынан құнды деректер келтіреді. Шежіренің ескертпе бөлімінде жеке рулар мен аталардың атауларына түсініктеме берілген. Бұл материалдар Абай еңбегінің тарихи құндылығын көтере түседі.