Мазмұнға өту

Орыс-түрік соғысы (1568–1570)

Уикипедия — ашық энциклопедиясынан алынған мәлімет
Орыс-түрік соғысы (1568–1570)
Орын

Төменгі Еділ, Дон аймағы

Себеп

Осман империясы мен Қырым хандығының жоспары – Еділ аймағын басып алып, Ресей мен Персия арасындағы байланысты үзу

Нәтиже

Ресей патшалығының жеңісі

Қарсыластар

Ресей патшалығы
Дон казактары
Төменгі Запорожье әскері

Осман империясы
Қырым хандығы Қырым хандығы
Ноғай Ордасы
Тарков шамхалы[1]

Қолбасшылары

Иван IV
Пётр Серебряный
Михаил Вишневецкий

II Сәлім
Қасым паша
Қырым хандығы I Дәулет Герей
I Шопан[1]

Тараптар күші

30 000 орыс әскері[2]

20 000 әскер
Қырым хандығы 20 000–50 000 әскер[2]

Орыс-түрік соғысы (1568–1570) (қырым-түрік соғысы,[3] Астрахан жорығы,[4] түрік тарихнамасында «Астрахан экспедициясы»)[5]Ресей патшалығы мен Осман империясы арасындағы алғашқы орыс-түрік соғысы.

Жорықтың себептері және оған дайындық

[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Ресей патшалығы 1552 жылы Қазан хандығын, ал 1556 жылы Астрахан хандығын жаулап алды. Астрахан хандығы Ресей мемлекеті үшін маңызды стратегиялық орталыққа айналды. Ол аймақтағы қорғаныс торабы болып қана қоймай, Ресейдің Персия мен Орта Азиямен сауда байланыстарын қамтамасыз ететін негізгі көлік және сауда жолдарының торабын құрады. Астрахан арқылы Ресейдің Кавказдағы ықпалы арта түсті. Бұл аймақта Мәскеу патшалығына вассалдыққа өткен кабард князьдерін қорғау үшін тұрақты орыс әскери бөлімшелері орналастырылды. Сонымен қатар, Терек пен Сунжа өзендерінің бойында казак қоныстары құрылды. Ресейдің осы аймақтағы белсенділігі Осман империясының Кавказдағы және Қара теңіз жағалауындағы ықпалына едәуір соққы берді. Түрік билеушілері бұл өңірдегі иеліктерінен айырылып қалудан қауіптеніп, Ресейдің күшеюіне алаңдай бастады. 1563 жылы Осман сұлтаны I Сүлейман Астраханды Ресейден тартып алу мақсатында жорық ұйымдастыруды жоспарлады. Алайда оның вассалы – Қырым ханы бұл жорыққа қызығушылық танытпады, өйткені алыс аймақтарды бақылау оның негізгі мүддесіне сәйкес келмеді. Сонымен қатар, Қырым хандығы Осман империясының өзіне ықпалын күшейтуіне де қарсылық білдірді. Осылайша, түріктердің жорығы бірнеше жылға кейінге шегерілді. Жорыққа дайындық барысында Азовқа қажетті жабдықтар мен азық-түлік жеткізілді. 1566 жылы I Сүлейман қайтыс болғаннан кейін оның орнына келген II Сәлім жорықты жүргізуді Қасым пашаға тапсырды. 1569 жылдың 31 мамырында Қасым пашаның басшылығымен 15 мыңдық янычарлар корпусы Астраханға аттанды. Жолда олар Қырым ханы Дәулет Герейдің 50 мыңдық әскерімен бірікті.[6] Сонымен қатар, Азовқа жорыққа қажетті қару-жарақ пен азық-түлік тиелген 220 кеме жіберілді.

Астрахан жорығы

[өңдеу | қайнарын өңдеу]

1569 жылы 16 қыркүйекте түрік әскері Астраханды қоршауға алды. Әскер құрамында янычарлар мен татарлардан бөлек бірнеше мың сипахтар, азаптар және акынджылар болды. Қоршау кезінде татарлар Еділ мен Донды қосатын канал қазу жұмыстарын бастады. Бұл канал арқылы түрік флотын Еділге шығарып, Каспий теңізіне жету жоспарланған еді. Канал қазу үшін әскермен бірге Кафа, Балаклава, Таман және Мангуп қалаларынан 30 мыңға жуық жұмысшы тартылды. Түрік кемелері Азовтан шығып, Дон өзенімен жоғары қарай Царица өзенінің бойындағы Переволокаға дейін жетті. Сол жерден канал қазу жоспарланған болатын.

Түрік әскерінің саны басым болғанына қарамастан, олар жеңіліс тапты. Сұлтанның Астрахан маңында қыстау туралы бұйрығын бұзып, түріктер шегінуге мәжбүр болды. Орыс қолбасшысы кінәз Пётр С. Серебряный-Оболенскийдің әрекеттері және оны қолдаған запорож казактарының атаманы М.А. Вишневецкийдің әскері түріктердің қоршауды тоқтатып, шегінуіне ықпал етті. Астраханға жақындаған 30 мыңдық орыс әскерінің қосымша күші канал құрылысшыларына шабуыл жасап, оларды таратып жіберді. Құрылысшыларды қорғап тұрған Қырым ханының 50 мыңдық әскері де қатты шығынға ұшырап, жеңілді. Сол уақытта Азов маңындағы түрік флотын күшті дауыл жойып жіберді. Дон өзенінде казак жасақтары шегініп бара жатқан түрік әскеріне шабуыл жасап, оларды толығымен талқандады.[6][7][8]

1570 жылы көктемде Иван Грозныйдың елшілері Стамбулда шабуыл жасамау туралы келісім жасасты. Түрік армиясының жеңілісі түрік-татар экспансиясының Ресейге қарсы жалғасуына әсер етпеді.[9]

Тағы қараңыз

[өңдеу | қайнарын өңдеу]
  • Садиков П. А. 1569 жылғы татарлар мен түріктердің Астраханьға жорығы // «Тарихи жазбалар». — М., 1947. — 22-том.
  • Кусаинова Е. В. XV—XVII ғасырлардағы Ресей-Ноғай қатынастары және казактар: Монография. — Волгоград: Волгоград мемлекеттік университетінің баспасы, 2005. — ISBN 5-85534-987-X.
  • Attila Weiszhár and Balázs Weiszhár. Lexicon of Wars, Atheneaum publisher — Budapest, 2004.
  • Stanford J. Shaw. History of the Ottoman Empire and Modern Turkey. — Cambridge University Press, 1976. — Vol. 1. Empire of the Gazis: The Rise and Decline of the Ottoman Empire 1280–1808. — 368 p. — ISBN 9780521291637, ISBN 0521291631 (paperback), ISBN 0521212804 (hardback).
  • Василий Васильевич Голицин: Түрік және татар әскерінің Астраханьға жорығы туралы тарих» // Одесса тарих және көне ескерткіштер қоғамының жазбалары. — Одесса, 1872. — VII том. — Беттер 479–488.

Дереккөздер

[өңдеу | қайнарын өңдеу]
  1. a b Adjamatov Bagautdin Istambuldan Endireye (From Istanbul to Endirey) — Litres. — ISBN 978-5-04-256031-6.
  2. a b Шефов Н. А. Ресейдің шайқастары: энциклопедия. — М.: АСТ, 2006. — 699 б. — (Әскери-тарихи кітапхана). — ISBN 5-17-010649-1.
  3. Астрахань // Электронная энциклопедия «Вокруг света» (www.vokrugsveta.ru)  (Тексерілді 22 қарашаның 2013).(қолжетпейтін сілтеме)
  4. Астраханский поход // Проект «Хронос» Всемирная история в интернете (www.hrono.ru) (Тексерілді 22 қарашаның 2013).(қолжетпейтін сілтеме)
  5. Kurat, Akdes Nimet Türkiye ve İdil Boyu. 1569 Astrahan Seferi. Ten-İdil Kanalı ve XVI−XVII Yüzyıl Osmanlı Rus Münasebetleri — Ankara, 1966.
  6. a b В.Р-в. Касым паша // Брокгауз және Ефрон энциклопедиялық сөздігі: 86 томдық (82 негізгі және 4 қосымша). — Санкт-Петербург, 1890–1907 жылдары
  7. Первая русско-турецкая война // Победа русского войска над турецко-татарским при осаде Астрахани.  (орыс.).
  8. «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, IX том
  9. Скрынников Р.Г. Иван Грозный. http://statehistory.ru/.(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 30 сәуір 2018.