Орыс-түрік соғысы (1672–1681)

Орыс-түрік соғысы (1672–1681)
Дата	1672–1681 (немесе 1676/1677–1681)
Орын	Украина (Солтүстік Днепр, Оңтүстік Днепр, Слобода аймағы), Дон аймағы, Белгород пен Симбирск қорғаныс шептерінің аймақтары
Нәтиже	Бахшысарай бітімі
Аумақтық өзгерістер	Осман империясы Ресейдің Солтүстік Днепр Украинадағы протекторатын мойындады. Өз кезегінде Ресей Осман империясының Оңтүстік Днепр Украинадағы протекторатын қабылдап, Қырым ханына жыл сайынғы алым-салық төлеуді қайта бастады.
Қарсыластар
Ресей патшалығы Солтүстік Днепр Запорож әскері Қалмақ хандығы Төменгі Запорож әскері Речь Посполитая Осман империясы Қырым хандығы Оңтүстік Днепр Запорож әскері
Қолбасшылары
Алексей Михайлович Фёдор III Григорий Ромодановский Григорий Косагов Иван Ржевский Иван Самойлович Иван Серко Ян Собеский (1674 жылдан бастап — III Ян) IV Мехмед Кара Мустафа-паша I Сәлім Герей Мұрат Герей Пётр Дорошенко Юрий Хмельницкий
Тараптар күші
70 000–80 000 120 000–130 000
Шығындар
15 000 12 000–20 000

Орыс-түрік соғысы (1672–1681) — Ресей патшалығы мен Осман империясының және оның вассалы Қырым хандығының арасында болған әскери қақтығыс.

Алғышарттар

Соғысқа Осман империясының Ресей мен Польша арасындағы қақтығысқа араласып, Оң жағалау Украинаны өз бақылауына алу әрекеті түрткі болды. 1656 жылы Осман империясының ұлы уәзірі қызметіне Мехмед Көпрүлү келді. Ол армиядағы тәртіпті күшейтіп, бірнеше жеңістерге қол жеткізді. 1664 жылы Австрия Васварда өзіне тиімсіз бейбіт келісім жасауға мәжбүр болды, ал 1669 жылы османдар Критті басып алды.

1669 жылы Оң жағалау Украинаның гетманы Петр Дорошенко Осман империясының вассалына айналды. Жаңа одақтасына сүйенген Осман сұлтаны IV Мехмед 1672 жылы Речь Посполитаяға соғыс жариялап, Оң жағалау Украинаға үш жүз мыңдық әскерін аттандырды. Көктемде бұл әскер Дунайдан өтіп, алғашқы шайқас Ладыжин маңында османдықтар мен Речь Посполитая әскерлері арасында болды. Польшаны қолдаған казактар да гетман Ханенконың басшылығымен қатысты. 1672 жылдың тамызында осман әскері Қырым татарларымен бірге Каменец-Подольскіні басып алып, көптеген тұрғындарды қырып, бір бөлігін құлдыққа әкетті. Түріктердің шабуылы әрі қарай жалғасады деп күтілгенімен, IV Мехмед одан әрі жылжымады және көп ұзамай кері қайтты.

Түріктердің Подольедегі жетістіктері Мәскеуде алаңдаушылық туғызып, Осман империясының Ресей бақылауындағы Сол жағалау Украинасына басып кіру мүмкіндігін арттырды. Польшаға одақтас ретінде сенім артудың реті болмады, өйткені олар Түркиямен Бучач келісімін жасап, Подольені беріп, жыл сайын 22 мың червон төлеуге міндеттенді.

Соғыстың басталуы

1672–1676 жылдардағы поляк-түрік соғысының бастапқы кезеңінде Орыс мемлекеті өз шекараларының қауіпсіздігін қамтамасыз ету және Речь Посполитаяға қатысты өзінің одақтастық міндеттемелерін орындау жөнінде бірқатар қадамдар жасады. 1672–1676 жылдары орыс және түрік-қырым-татар күштері арасында Азов маңында, Қырым түбегінің аумағында және Днепрдің оң жағалауында жекелеген ұрыс қақтығыстары болды.

1672 жылғы тамызда поляк Каменец-Подольский қамалын түріктерге тапсыру Ресей шекараларының қауіпсіздігін қатерге тікті. Күздің басында поляк королі Михаил Вишневецкий Мәскеуге IV Мехмед түрік императорының Ресей мемлекетіне қарсы «соғыс ашуға» дайындалып жатқанын хабарлады.

1672 жылғы 6 (16) қазандағы Алексей Михайловичтің жарлығымен түріктер мен қырым татарларына қарсы әскер жинау туралы шешім қабылданды. Бұл жарлық түрік армиясы мен қырым татарлары тарапынан туындаған қауіпке Ресей тарапынан алаңдаушылықты көрсетеді, әсіресе 1672 жылғы тамызда Каменец-Подольский қамалының алынуынан кейін. 1672 жылғы 27 қарашадағы (7 желтоқсан) Алексей Михайловичтің жарлығы бойынша, орыс патшасы жорыққа жеке қатысуы жоспарланған. Алайда, түріктердің Днепрге қарай жылжуы расталмағандықтан, патшаның жорығы өткізілмеді.

1673 жылғы кампания

Қаңтар-ақпан айларында князь Ю.П. Трубецкой армиясы Киевке жақындады. Донға да әскерлер жіберілді. 1673 жылғы 4 маусымда Қырым ханына Ресей мен Польшаға қарсы жаулық әрекеттерді тоқтату туралы талап қойылды, әйтпесе басып кіру қаупі туындады. Гетман Дорошенко, орыс әскерлерінің Днепр бойында пайда болуына алаңдап, көмек сұрап султанға жүгінді.

Қырым отрядтары Белгород шебіне шабуыл жасады. Оларға Жаңа Осколдың шығысында жер қорғанысын бұзу сәті түсті, бірақ олар орыс жеріне тереңірек ене алмады. Қоршауға түсу қаупі болғандықтан, хан I Сәлім Гирей кері шегінді.

Төменгі Дондағы әрекеттер

Артамон Матвеевтің бастамасымен Ресейдің сыртқы саясаты шеңберінде Азовқа қосымша әскер жіберу туралы шешім қабылданды. Дон өзенінің төменгі ағысына өту үшін бірнеше жүз өзен кемесі дайындалып, теңіздегі операциялар үшін 30 ірі қайық және жағалау маңында жүзуге арналған тағы 30 кеме салынды. Бұл кемелер Лебедянь маңында Яков Полуектовтың басшылығымен құрылды.

1673 жылғы 25 сәуірде Воронежден екі солдат полкі мен сегіз атқыштар жасағы әскербасылар И.С. Хитрово және Г.И. Косаговтың басшылығымен жорыққа шықты. 13 маусымда әскерлер Черкасскіге жетіп, Донның сол жағалауында лагер құрды. Алайда 5 қыркүйекке қарай дезертирлердің көбеюінен әскер саны 6 702 адамға дейін қысқарды.

Түріктер орыс әскерінің жоспарларынан хабардар болып, қарсы шаралар қабылдады. Мамыр айында Азовқа 1 500 янычарды жеткізген 33 галера келсе, тамызда қосымша әскер әкелген тағы 25 галера келіп жетті. Казактар әскербасыларға Азовқа шабуыл жасауды ұсынды, бірақ Хитрово алдымен Каланчин мұнараларын алуды жөн көрді. 5 тамызда 4 919 солдат пен атқыштар және шамамен 5 000 казак мұнараларға шабуыл жасады, бірақ түріктердің қарсылығына төтеп бере алмады. Орыс әскері құрғап қалған Казак каналынан арық қазып, теңізге дейін жол ашты. 350 адамнан тұратын атаман Михаил Самарениннің жасағы 11 қайықпен Миус өзенінің сағасына дейін жетіп, бекініс салуға ыңғайлы жер іздеді. 26 тамызда орыс әскерлері Каланчин мұнараларындағы қоршауды алып тастап, өз лагеріне оралды.

Украинадағы жағдай

Алексей Михайлович Польшаның соғыстан шығуын пайдаланып, Оң жағалаудағы Украинаға өз билігін таратуға шешім қабылдады. 1673 жылдың басында Мәскеу Варшаваға Бучач келісім-шартының жасалғанын хабарлады, онда украин жерлері түріктерге берілетіні айтылған. Осыған байланысты Ресей Андрусов бітімімен міндеттемелерді орындамайтынын мәлімдеп, бұл жерлерді өз бақылауына алу үшін әрекет ететінін білдірді. 16 наурызда Днепр бойындағы князь Г.Г. Ромодановский мен гетман И.С. Самойловичке Пётр Дорошенко мен оң жағалаудағы полковниктермен келіссөздер жүргізіп, оларды патшаға бағындыруды ұсыну тапсырылды. Егер бұл әрекет нәтиже бермесе, соғыс бастау керек еді.

Бұл үшін жағдайлар өте қолайлы болды, өйткені Украинада османдық басқыншылыққа деген наразылық артып жатты. 1672 жылғы кампанияның нәтижесінде Дорошенко 1671 жылы поляктар басып алған қалаларды қайтарып алғанымен, Подолье тікелей Осман империясының құрамына қосылды. Гетман сұлтанға жасаған қызметі үшін тек Могилёв-Подольскийді мәңгілікке меншіктеп алды. Подолье эялетіндегі барлық бекіністер, оккупациялық әскерлер орналасқан жерлерден басқа, қиратылды. Османдар Дорошенкоға Чигириннен өзге барлық бекіністерді жоюды ұсынды.

Украина халқы османдық басқыншылықтың салдарынан подольедегі туыстарына ұқсас жағдайға тап болудан қорықты. Түріктер Подолье халқын әртүрлі қинаулар мен зорлық-зомбылықтарға ұшыратты. Каменецтегі көптеген шіркеулер мешітке айналдырылып, халық ауыр салықтарға салынды. 1672 жылғы жорық кезінде украиналық казактарды төмендетіп, 1673 жылы түріктер Подольенің халықтарын жаппай депортациялау және оларды татарлармен алмастыру жоспарын қолға алды. 1673 жылдың басында Дорошенко туріктерден «украин вилаятындағы» шіркеулеріне қауіпсіздік грамотасын алуға тырысты.

Польша майданындағы оқиғалар

Речь Посполитая Сеймі Бучач келісімін бекітуден бас тартты, соның нәтижесінде соғыс қайта жанданды. 1673 жылдың 10–11 қарашасында өткен қанды Хотин шайқасында «Лехистанның арыстаны» Ян Собеский түріктерді жеңіп, поляктар Молдавияның көп бөлігін басып алды.

1674 жылғы кампания

Украинадағы әрекеттер

1674 жылдың қысында Григорий Ромодановский мен Иван Самойловичтің әскерлері Днепрден өтіп, аз ғана қарсылықты еңсеріп, Черкассы мен Каневті басып алды. Дорошенкоға көмекке келген татар жасағы талқандалды, ал оның қалған бөліктерін жергілікті халық жойып жіберді. 15 наурыз күні Переяславта оң жағалаудағы полктердің өкілдері бас қосып, Самойловичті гетман етіп сайлады және патшаға бағыныштылық шарттарын бекітті. Тек Чигирин мен Паволоч полктері ғана Дорошенкоға адалдықтарын сақтап қалды.

Мамыр айында Ромодановский мен Самойлович тағы да оңтүстік жағаға басып кіріп, татарларды жеңіп, Дорошенконың елшісі Иван Мазепаны қолға түсірді. 23 шілдеде орыс-украин әскерлері Чигиринді қоршады. 29 шілдеде Осман империясының визирі Фазыл Ахмед-паша бастаған армия Днестр өзенінен өтіп, Украинаға кірді. Кейбір қалалар түріктерге қарсы тұрып, орыс көмегіне үміт артты. 17 қала, оның ішінде Ладыжин мен Умань қиратылып, тұрғындары құлдыққа алынған.

Орыс көмегіне деген үміттер ақталмады, себебі әскербасы мен гетман қолдарында аз ғана күш болды. Көктемнің соңында оларға князь Ф.Г. Ромодановскийдің корпусын, кейінірек князь Ю.А. Долгоруковтың қолбасшылығымен ірі армия жіберу жоспарланған еді. Алайда бояр балаларының әскерге адам жинауға кедергі жасауы салдарынан бұл күштер уақытылы жинақтала алмады. Қырым ханы Чигиринге қарай жылжыды, ал Ромодановский мен Самойлович 10 тамызда қоршауды алып, Черкассаларға шегінуге мәжбүр болды. 12 тамызда олар Черкассаларда лагерь құрды. Осы уақытта Дорошенко ханға солтүстік жағалаудағы казактардан 200 құлды сыйға тартып, татарларға Чигирин маңындағы халықты сатқын деп жариялап, оларды құлдыққа алуға рұқсат берді.

13 тамызда хан Черкассалардағы орыс позицияларына жақындап, аз ғана шайқастан кейін Чигиринге қайта оралды. Әскербасы мен гетман біраз уақыт Днепрдің жағасында тұрып, көмектің келуін күтті. Бірақ көмек келмей, көптеген әскерлер дезертирлік салдарынан жоғалғаннан кейін олар Черкассаларды өртеп, өзеннен асып, халықты өздерімен бірге алып кетті. Қолдаушы күштер тек кампанияның соңында келді. Орыстардың жетістігі тек қырым ордасының солтүстік жағалаудағы Украинаға басып кіруіне кедергі жасау болды.

Дондағы әрекеттер

Азовқа П.И. Хованский мен Я.Т. Хитрово басқарған әскерлер жіберілді. Олардың негізгі міндеті Миус өзенінің сағасында қорғаныс бекінісін салу арқылы Азовты блокадаға алу болды. Оңтүстік аймақтағы жағдай күрт өзгерді. Қалмақтар Ресеймен жасасқан одақтастығын бұзып, 1674 жылдың қысы мен көктемінде Дон, Хопру және Медведица өзендері бойындағы бірнеше казак қалашықтарын талқандап, кейін Белгород шебіндегі орыс қоныстарына шабуыл жасады. Миус өзенінің сағасында салынған қала татарлар тарапынан жойылып, қайықтар өртенді. Орыстардың осы аймақта бекініп қалуын болдырмау мақсатында хан 4 мың татарды көшіп-қонуға жіберді.

Айрықша күшті көктемгі су тасқынын пайдаланып, орыстар полковник Г. И. Косаговтың басқаруымен 25 теңіз қайығын теңізге жіберіп, түрік бекіністерін айналып өтуге әрекет жасады. Оның мақсаты Миус өзенінің сағасына жету болатын, бірақ Кезарог мүйісінде Косагов түрік галераларының эскадрасын байқап, кері қайтты. Хованский қосымша күшпен тек жаздың соңында келіп, айтарлықтай табысқа жете алмады. Миусқа жаңа бекініс салу мүмкін болмады, өйткені казактар оған көмек көрсетуге бас тартты.

1675 жылғы кампания

1675 жылы негізгі әскери іс-қимылдар Польша шебінде — Подолия мен Волыньда өтті, бұл аймақтарға Ибрагим Шишман басқарған түрік армиясы мен Қырым хандығының әскерлері басып кірді. Осы жағдайда поляктар ақыры орыс әскерлерімен бірігуге келісім берді. 2 шілде күні Ромодановский мен Самойловичке Днепр өзенінен өтіп, Речь Посполитая гетмандары мен келіссөздер жүргізу тапсырмасы берілді. Алайда, бұл жолы тағы да ештеңе шықпады, себебі гетман Самойлович пен казак старшинасы патшаның бұйрықтарын орындамай, орыс-польша одағын құрған жағдайда олардың Батыс Украинадағы билігін кеңейту мүмкін болмайтынынан қорықты. Қарсы әрекетке тап болған орыс үкіметі өз талаптарынан бас тартты, өйткені Украинаның қайтадан көтеріліс жасауынан қауіптенді.

Әскербасы кінәз Ромодановскийға Қырымға үлкен жорық жасау жоспарын әзірлеу тапсырылды, бірақ бұл жолы да Самойлович орыстарды ханға қарсы аттанудан бас тартуға көндіріп, Дорошенконы артта қалдыруға болмайтынын айтты. Нәтижесінде, 1673 жылдағыдай, қыркүйек айында 1675 жылы қабардин, қалмақ және Запорожье әскерлерінің Перекоптағы бекіністерді қиратқан шекаралық шабуылымен шектелді.

1675/76 жылдың қысында Дорошенко тек Чигирин және Черкасск полктерінің аумақтарын ғана бақылаған. Қырым ханының көмегін ала алмаған, себебі татарлар Батыс Украинада болған. 10 қазанда, Запорожье әскери атаманы Иван Сирко мен Дон әскерінің атаманы Фрол Минаевтың қатысуымен, Дорошенко мен старшина патшаға адалдық ант беруге мәжбүр болды, ал қаңтарда Мәскеуге гетманға султан берген билік белгілері — «санджактар» жеткізілді. Бұл уақытта Дорошенко түріктермен қарым-қатынасын үзбеген, олар оның дипломатиялық әрекеттеріне түсіністікпен қараған.

Дондағы әрекеттер

Азовқа кінәз И.М. Кольцов-Мосальскийдің әскерлері жіберілді. Азовты қоршау және орыс кемелерінің теңізге шығуын қамтамасыз ету мақсатында Казак еригіне үш бекініс салу жоспарланды. Алайда, бұл жобаға қарсы шыққан Дон казактарының басым көпшілігінің наразылығы салдарынан құрылыс жұмыстары басталмады, өйткені олар Донның сағасына орыс гарнизондары орналастырылса, өздерінің автономияларын жоғалтуы мүмкін деп қауіптенді. Үкімет, көтеріліс қатерін ескере отырып, бұл жоспардан бас тартуға мәжбүр болды.

Татарлардың шабуылы

1675 жылы татарлар Усмань өзенінен өтіп, Белгород шебінің Орлов учаскесінде батыс жағалаудағы бекіністерді бұзып, Хреновск қорғанын қоршап, Воронеж уезін тонады.

1676 жылғы кампания

Мәскеу үшін Дорошенконың тек қана сырттай мойынсұнуы және осман көмегін күту арқылы уақыт ұтуға үміттенуі құпия емес еді. Дегенмен, орыс әскері оның үстінен қимылдауды кейінге қойып, османдықтардың биыл қай жерде шабуыл жасайтынын күтті. Түріктер мен Қырым хандығының қайтадан Польшаға бет алғаны туралы хабарлар алынған соң, Ромодановский мен Самойловичке Дорошенконы жою туралы бұйрық келді. Дорошенконың қолында бар-жоғы екі мың сарбаз ғана болатын, олар да жалақы алмаған және Чигирин маңында тонаумен айналысқан. Қалаға орыс-украин әскерлері жақындаған кезде, Дорошенко 19 қыркүйекте аз ғана қарсылық көрсетіп, қол қойып, артиллерия мен әскери жалауларды тапсырды, олар Мәскеуге жеткізіліп, орыс патшасының тақ тұғырының алдына қойылды. Стамбулда өздерінің адамдарының құлауы мен оң жағалаудың жерлерін жоғалтқанына көңілі толмағанымен, алдымен поляктармен айналысуды, ал орыстарды келесі жылы шешуді ұйғарды. Ян Собескийдің әскерлері Львов маңында қоршауға алынды, ал 17 қазанда король Журавенский бітімін қабылдауға мәжбүр болды, ол Осман империясына Подолия мен оң жағалаудың көп бөлігін қайтадан беруді қарастырды.

Дондағы әрекеттер

Донға Иван Волынский басқарған қосымша әскер жіберілді. Бұл әскер 1673 жылы И.С. Хитрово жетекшілігімен келген бөлімдерді алмастырды. Волынский кінәз Хованский мен Кольцов-Мосальскийді ауыстырып, жалпы басқаруды өз қолына алды.

1677 жылғы кампания

1677 жылдың жазында Украинаға Ибрагим паша басқарған османдық әскер басып кірді. Бұл армия өзімен бірге жаңа тағайындалған — Юрий Хмельницкийді алып жүрді. Чигирин орыс-украин әскерлерінің қол астында болғанына қарамастан, қоршауға алынды. Алайда, Ромодановский мен Самойлович басқарған орыс-украин әскері Бужин өткеліндегі шайқаста түрік әскерін жеңіп, Чигиринді қоршаудан босатты.

1677 жылдың көктемінде Донда казактар татарларға қарсы сәтті теңіз жорығын ұйымдастырды, содан соң Волынскийдің әскерлерімен бірге Азовқа шабуыл жасады. Казачий еригіне кемелер орналастырылып, артиллериялық оттың қолдауымен түріктердің Каланчин қамалдарынан шығуына тосқауыл қойылды. Алайда, Азов түбінде табысқа жету мүмкін болмады, ал жазда патша Фёдор Алексеевичтің үкіметі әскерлерді қайтару туралы шешім қабылдады. Түріктермен бітім жасап, тұтқындармен алмасқаннан кейін, күзде орыстар Донның төменгі ағысын тастап шықты. Загоровский бұл шешімнің қате болғанын, себебі Дондағы орыс әскерлері түрік және татар күштерін байлап ұстап тұрғанын, енді олар Украина мен Белгород шекарасы аумағында әскери әрекеттер жүргізуге мүмкіндік алғанын атап өтті. Осылайша, шілде айында Әмет-аға басқарған әскер Азовтан шығып, Жаңа Оскол маңында қорғаныс шебінің әлсіз жеріне шабуыл жасады. Қорғаныс қақпасын бұзып өтіп, татарлар Новооскольск және Верхососенск уездерінде 525 адамды тұтқындады.

1678 жылғы кампания

Ресей әскерлері оң жағалаудағы Украинадан кетіп, онда Осман империясының протектораты қалпына келтірілді. Немировта түріктер Юрий Хмельницкийді гетман етіп тағайындады, ол татарлардың көмегімен украин жерлерін бағындыруды бастады.

1678 жылдың жазында Осман империясының Чигиринге жасаған шабуылының баяулауы және көктемгі Қырым шапқыншылықтарының болмауы Ресей үшін бірқатар әскери шараларды іске асыруға мүмкіндік берді. Осы жағдайды пайдаланып, 1678 жылдың 5 шілдесінде Разрядный приказ Усерд — Полатов — Жаңа Оскол учаскесінде қорғаныс сызығын салуды бастау туралы бұйрық шығарды. Бұл қорғаныс жүйесі Ресейдің оңтүстік шекараларын қорғауға арналған маңызды қадам болып табылды. Алайда, құрылыс жұмыстары ұзаққа созылмады. 21 шілдеде азовтықтар мен ноғайлардан құралған үлкен отряд Солтүстік Донецк бойында пайда болып, Савинский қалашығын қоршап алды. Олар айналадағы жерлерді тонап, үлкен тұтқындар жинап, кейін Осколға қарай жылжыды. Онда Двуречная слободасын қиратып, тағы да көптеген адамдарды тұтқындады. Шілде айының соңында шамамен мың татар Чугуев маңында Солтүстік Донецті кесіп өтіп, жергілікті аумақты тонап, көп тұтқынмен қайта оралды.

1678 жылдың желтоқсанның соңында – қаңтардың басында Юрий Хмельницкий татарлармен бірге сол жағалаудағы Украинаға шапқыншылық жасады. Ол бірнеше Приднепровск қалашықтарын басып алып, жергілікті халықты қорқыту арқылы оларды оң жағалауға көшуге мәжбүр етті. Алайда үлкен жетістіктерге жете алмады, себебі Самойлович, Косагов және басқа да әскери қолбасшылар дереу қарсы шабуылға шығып, басқыншыларды қуып шықты.

1679 жылғы кампания

Кінәз Ромодановскийдің қызметінен кетуінен кейін Белгород полкінің әскербасы болып И.Б. Милославский тағайындалды. Ол оңтүстік армиясының бас қолбасшысы кінәз М.А. Черкасскийдің орынбасары болды. Киевке осман әскерлерінің шабуылы күтілгендіктен, әскербасылар қала мен оның айналасын қорғау үшін дайындық жұмыстарын бастады. Алайда түріктердің келмеуіне байланысты 31 шілдеде әскербасыларға тек бақылау жүргізу және белсенді іс-қимылға бармау туралы бұйрық берілді. Белгород сызығының қорғанысын басқару үшін кінәз Я.С. Барятинский қалдырылды. Оның басшылығымен әртүрлі аймақтардан күштер шоғырландырылды, олардың арасында генерал Г.И. Косаговтың басқаруындағы 9 мыңдық отряд та болды. Разрядный приказ мәліметтері бойынша, мобильді әскерлердің жалпы саны 16 мың адамды құрады. Бұған қоса, Черкасскіден Дон казактарының отряды қосылып, қорғаныс күштері күшейтілді.

1678 жылы жаздың ортасында Барятинский мен Косагов Изюм қорғаныс сызығын салуды бастаған еді. Алайда, осы уақытта татарлар үлкен шапқыншылық ұйымдастырып, Ресейдің оңтүстік аймақтарына қауіп төндірді. 24 шілдеде қырым-татарлар, ноғайлар және темрюктерден тұратын 10 мыңға жуық әскерден құралған татар ордасы, Ұрыс пен Малбег мұрзалардың қолбасшылығында Изюм жолымен Чугуевке бет алды. Солтүстік Донецті кесіп өтіп, олар қала маңындағы халықты тұтқынға алды. Татарлардың негізгі күші Харьковқа бағыт алғанымен, олардың бір бөлігі Печенег слободасына қарай жылжыды. Чугуев маңында болған шайқаста, 1,5 мың адамнан тұратын татар отряды Ресей әскерлеріне үлкен соққы берді. К.М. Черкасский мен К.П. Козловтың басқаруындағы орыс әскерлері мен Дон казактары Корней Яковлевтің отряды қатты шығынға ұшырады. Осы шайқаста 600 дон казагы ерекше ерлігі үшін Ресей билігінен сыйақы алды.

Күзде 1679 жылы орыс үкіметі османдықтардың жоспарын білді. Алғашында сұлтан мен Қара-Мұстафа Украинаның Сейм өзеніне дейінгі жерлерін жаулап алуды жоспарлаған, ал 1 сәуірге Киевке жорық жасау белгіленген болатын, бірақ жоғары лауазымды шенеуніктер мен муфти оларды осы жоспарларынан бас тартуға көндірді. Чигирин астындағы жеңіс өте қымбатқа түсті және орыс армиясын жеңу мүмкін болмады. Киевті алу және Днепрдің сол жағалауына жорық жасау тағы да қымбатқа түсуі мүмкін еді, әсіресе Венгриядағы қуруцтар көтерілісі османдық агрессорларға тартымды мүмкіндіктер ашып бергендіктен. 1679 жылдың соңында орыс үкіметі Түркияның Днепрдың сағасындағы бекіністерді салғаны және Запорожьеге жаңа шабуылдар жасау жоспары туралы ақпарат алды. Осыған орай, Сечьті қорғау үшін бірнеше мың атқыштар мен солдаттар жіберілді, нәтижесінде түрік әскерлері шегінуге мәжбүр болды. Сонымен қатар, 1678 жылы қайтадан басталған Польшамен одақ туралы келіссөздер жалғасты. Польша патшасы орыс тарапынан өз әскерін ұстау үшін жыл сайын 600 мың рубль субсидия сұрады.

Қаңтар жорығы

1679 жылдың желтоқсанында оңтүстіктегі бас қолбасшы ретінде кінәз В.В. Голицын тағайындалып, Белгород полкінің әскербасы болып кінәз П.И. Хованский бекітілді. Олар фронтқа келіп, жеке құрамды тексеріп, қызметкерлерді қысқа уақытқа үйлеріне жіберді. 1680 жылдың қаңтарында Қырым ханы үлкен күшпен жорыққа аттанды. Қысқы уақытта татарлардың ірі шабуылдары сирек болатын, өйткені олар дайындықты талап ететін, сондықтан Б.Н. Флоря бұл шабуылды османдар ұйымдастырды деп болжады.

Ресей қолбасшылығы тосыннан ұсталынды, Белгород полкінің кінәзі Хованский демалысқа шыққан әскерді қайта шақыруды қажет деп таппады. Сигнал бойынша Ахтырск және Сумск казак полктері Сумада жинақталды. Мұрат-Гирейдің өзі жорыққа шыққаны белгілі болғанда, Хованский қолындағы күштерімен Курскіден Вольныйға, қорғаныс шебінің батыс шекарасына аттанды. Ол тек шекараны қорғаумен шектеліп, сыртқы қалалар мен ауылдарды тастауға шешім қабылдады.

19 қаңтарда татарлар Харьков уезінде Деркачи, Лозовое, Липцы және Боршевое ауылдарын, сондай-ақ бірнеше басқа ауылдарды талқандады. Олар Харьковқа жақындамады, себебі Харьков полкінің күштерімен соқтығысуға қорықты. Сондай-ақ, Богодухов, Сенное Праворотье және Ольшанка казак қалашықтары, жоғары Мерле өзенінің бойында орналасқан, және Валки қаласы қиратылды.

1680 жылдың қаңтарында татарлар Харьков уезінде бірнеше ауылдарды басып алып, 757 адамды тұтқындап, құлдыққа апарды. Алайда бұл олардың үлкен жетістігі болған жоқ, себебі Белгород шебін бұзу оларға мүмкін болмады. Керісінше, олар бірнеше жерде қорғаныс шебінен күшті қарсылыққа ұшырап, үлкен шығынмен кері шегінді. Шабуыл нәтижесінде қорғаныс шебінен тыс орналасқан елді мекендер қатты зақымданды. Бұл жағдай Ресей үкіметін Изюм шебін тез арада салуды жеделдетуге мәжбүр етті.

Келіссөздер

Келіссөздер Қырымда ұзаққа созылды, себебі Самойловичтің орыстары мен украиндары төменгі және орта Днепр бойындағы жерлерді қорғауға тырысты. 1680 жылдың күзінде Субботиннің орнына тәжірибелі дипломат Василий Тяпкин тағайындалды. Ол кетер алдында Самойловичпен кездесіп, ол ақырында Днепр бойымен шекара жүргізуге келісті. Желтоқсан айында келісім жобасы Стамбұлға жіберілді, және көп ұзамай ханға ақырғы бейбіт келісімді қол қою үшін өкілеттіктер берілді.

Келісімнің негізгі шарттары:

• 1681 жылдың 3 қаңтарынан бастап 20 жылдық бітім;
• Ресей мен Осман Украинасы арасындағы шекара Днепр бойымен жүргізіледі;
• Днепр өзенінің екі жағалауында жаңа қалалар мен бекіністер салуға тыйым салынады;
• Киев және оған қарасты елді мекендер (Васильков, Триполье, Стайки, Дедовщина және Радомышль) Ресейдің қол астында қалады;
• Қырым ханына үш жылдық поминкалар төленеді, содан кейін жыл сайын бұрынғы келісімдер бойынша төлем жасалады.

Әдебиет

• Богданов А.П. Великий Петр көлеңкесінде. М., 1998.
• Богданов А.П. Ресейдің сыртқы саясаты және Еуропалық баспасөз (1676–1689) // Тарих мәселелері. — 2003. — № 4. — Б. 26–46.
• Богданов А.П. Чигирин қалай қалдырылды: 1673–1681 жылдардағы орыс-осман соғысы барысында стратегиялық шешімдер қабылдау мотивтері // Әскери-тарихи антропология. Жылдық 2003/2004. Жаңа ғылыми бағыттар. — 2005. — Б. 174–192.
• Загоровский В. П. Белгород шебі. — Воронеж, 1968.
• Загоровский В. П. Изюм шебі. — Воронеж, 1980.
• Косиненко Н. И. Бірінші орыс-осман жеті жылдық соғысы. 1677 және 1678 жылдардағы Чигирин жорықтары. — 1911.