Орыс тіліндегі түркі сөздері

Сөздік

Сөздік

Орыс тіліндегі түркі сөздері - славян тілдеріндегі түркі сөздері.

Славян тілдері мен түрк (түркі) тілдерінің арасындағы қарым-қатынас өте ерте кезден, біздің дәуіріміздің бірінші ғасырынан, басталған. Зерттеушілер бұл қарым-қатынастың даму процесін бірнеше тарихи кезеңдерге бөліп қарастырады. Алғашқы кезеңге жататын І-VІІІ ғасырларда Шығыс Еуропада тұратын славяндар хун тайпалық одағының құрамындағы аварлармен, хазарлармен және Еділ бойындағы бұлғарлармен экономикалық қарым-қатынас жасайды. Осы кезеңде түркі тілдерінен славян тілдеріне енген сездер, негізінен, адам аттары мен жер, су атаулары. Екінші кезең ІХ-ХІІ ғасырлар аралығын қамтиды. Киев мемлекеттік құрылған бұл кезеңде славян халқы әуелі печенектермен, уздармен, торқтармен, беренділермен соңынан оғыз және қыпшақтармен тығыз қарым-қатынас жасайды. Киев мемлекетінде жазылған "Повести временных лет" деп аталатын шығармада шатыр, бояр, каған сияқты сөздер кезедеседі. Орыс халқының "Игорь полкы туралы сөз" деп аталатын жазба ескерткіші де осы кезеңге жатады. Түркітанушылардың айқындауынша, мұнда кездесетін түркі (қыпшақ) сөздері сан жағынан мол және мағыналық жағынан әр түрлі болып келеді. Сула, Каяласияқты өзен атаулары, Тму-торокань деген қапа аты, жер бедеріне байланысты яруги (жарлығы) деген сөздермен қатар қүс, өсімдік, халық пен тайпа аттары да едәуір. Қаған, салтан сияқты әлеуметтік терминдер де қолданылған. ХІІІ-ХҮ ғасырлар аралығы үшінші кезеңге жатады. XIII ғасырдың 30-жылдары қыпшақ даласын түгелімен моңғолдар жаулап алып, Алтын Орда мемлекетін құрды. Бұл ауыр кезеңде орыс мемлекетінде түркі тілдерін білу қажеттігі артпаса, кеміген жоқ. Әйткені орыс кінәздерінің Алтын Ордаға келіп, Орда өкілдерімен қарым-қатынас жасап тұруына тура келді. Осындай қажеттіліктен орыс және түрік тілін білетін тілмаштар шыға бастады. Қазан, Астрахань, Қырым хандықтарының Ресейге қосылу кезеңінде бүл екі хапықтың бір-бірінен сез алмасу процесі бұрынғыдан да күшейе түсті. Қазан теңкерісінен кейін орыс тіліне түркі тілдерінен сондай-ақ, керісінше, түркі тілдеріне орыс тілдерінен жекелеген сөздер, сөз тіркестері көптеп ене бастады. Славян тілдеріне ертеректе енген түркі сөздері орыстың көне жазба ескерткіштерінде, ең алдымен, жылнамаларында сақталып қалған. Ол сөздердің кейбіреулерін хронологиялық ретімен көрсете кетейік. Боярин (X ғ.), балаван - ақымақ, бисер - моншақ (XI ғ.), жемчуг - інжу (XII ғ.), атаман, басқақ- салық жинаушы, курган, тилмач (XIII ғ.), деньга - теңге, казначей, казна, серьга, стакан, улус (ХІҮ ғ.), арғамақ, базар, камка - қамқа, калпак (ХҮ ғ.), анбар - қамба, аршын, байрам, барс, мулла (ХҮІ ғ.), арба (ХҮІІ ғ.). Балта, бауырсак, биялай, булбул, катык, кочкар, тамыр сияқты қазақ тілінің сөздіктерінде облысы сөздер ретінде берілген. Қазіргі кездегі зерттеулерде Орыс тіліндегі түркі сөздері тұрмыс, тағам, киім-кешек, үй және жабайы жануарлар, өсімдік атауларын білдіретін сәздер деп бірнеше тематикалық топтарға бөлініп, талданып жүр. Н. А. Баскаков 300 түркі тектес орыс фамилияларын анықтады. Д. С. Сетаровтың еңбегінде орыс тіліндегі жануарлар әлеміне байланысты қолданылатын 140 түркі сөздеріне талдау жасалған. Е. Н. Шипованың сөздігінде 2000 түркі сөздері беріліпті.