Оңғұттар
Оңғұттар (кейде Оңұт немесе Өңгүт деп те аталады, ескі түркі тілінде өң – «иесіз, қаңыраған; шөл» және ғұт – «құт»[1]) — бастапқыда түркі тайпасы болған, кейіннен моңғолданған. Олар қазіргі Қытайдың солтүстігіндегі Ішкі Моңғолия аймағында, Шыңғыс хан (1162–1227) дәуірінде өмір сүрген. Оңғұттардың көбісі Шығыс христиан шіркеуінің (несториандық) өкілдері болған. Олар Ұлы Қытай қорғанының бойында, Ордос жазығының солтүстігі мен солтүстік-шығысындағы аумақтарда тұрған.[2] Бұл тайпаның екі астанасы болғанға ұқсайды: бірі солтүстіктегі қазіргі Олон Сүмэ атты археологиялық қала орны болса, екіншісі оңтүстіктегі Кошан немесе қазіргі Дуншэн деп аталатын жерде орналасқан. Оңғұттар Цзинь әулетінің (1115 – 1234) солтүстік шекарасындағы Шаньси өңірін қорғаушы — «шекара күзетшілері» рөлін атқарған.[3] Кейбір деректерде Уақ руы Оңғұттардан тараған деп көрсетіледі.
Тарихы
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Оңғұттардың арғы тегі — Шато түріктері болған.[4] Бұл ру негізінен Батыс Түрік қағанатының екі мұрагер тайпасынан тараған: Чуюе және Түргештермен байланысты Суоге, сондай-ақ соғды текті Аньцин тайпасынан шыққан. VII ғасырда олар қазіргі Жоңғарияның шығысына көшіп барған. Ол кезде бұл аймақ Таң әулетінің билігінде болған.[5] IX ғасырда Шато түріктері қазіргі Шаньсидің солтүстігі мен Ішкі Моңғолияда шашырай қоныстанды.[6] 808 жылы Шатоның 30 000 адамы — Чжүе Цзиньчжун бастаған — тибеттіктерден бөлініп, Таң Қытайына өтіп кетті. Бұған жауап ретінде тибеттіктер оларды қуып жүріп, Чжүені өлтірді. Ұйғырлар да Шато мен Тибет одағына қарсы соғыс жүргізген. Шато түріктері — Чжүе Чисин (басқа аты — Ли Гочан) басшылығымен — Тан әулетіне қызмет етіп, сол кездегі Ұйғыр қағанатына қарсы соғысты. 839 жылы Ұйғыр қағанатының қолбасшысы Цзюэлуову (掘羅勿) биліктегі Чжансин қағанға қарсы көтеріліс жасап, Чжүеге 300 ат сыйлап, оның көмегін алады. Олар Чжансин қағанды жеңіп, ол өзіне-өзі қол салып қаза табады. Бұл оқиға Ұйғыр қағанатының құлауына алып келді. Келесі бірнеше жылда ұйғырлардың қалдықтары Таң шекарасына шабуыл жасамақ болғанда, Шато түріктері Таңға адал басқа тайпалармен бірге шабуылдарды тойтарып отырды. 843 жылы Чжүе Чисин қытай офицері Ши Сюннің басқаруымен Туюхун, Тангут және Қытай жасақтарымен бірге Шаху тауы маңындағы шайқаста ұйғыр әскерін қырып тастайды. Шато билеушісі Ли Кэюн 10 000 атты жасақты жинап, Таң әулетінің сенімді одақтасы ретінде қызмет атқарды. 923 жылы оның ұлы Ли Цунсюй Кейінгі Лян әулетін жеңіп, Кейінгі Таң әулетінің императоры атанды.
Кейін Ли әулеті құлатылған соң, Шато қолбасшылары Кейінгі Цзинь, Кейінгі Хань және Солтүстік Хань әулеттерін құрды.
Моңғол империясы
[өңдеу | қайнарын өңдеу]XIII ғасырда Шато тайпасының бір бөлігі Оңғұт тайпасы ретінде Моңғол империясының құрамына кірсе, тағы бір бөлігі Ақ Татарлар ретінде белгілі болды. Бірқатар авторлардың айтуынша, Оңғұттар XIII ғасырда-ақ моңғолданған тайпа болған (мысалы, Николай Аристов, Очир). Академиктер Борис Владимирцов пен Василий Бартольд Оңғұттардың этникалық тұрғыда оңтүстік моңғолдар екенін жазған. Моңғол шежірешісі Санан-Сеценнің дерегі бойынша, Шыңғыс хан заманында оңғұттар Су Моңғолдарының құрамында болған.
1205 жылы оңғұт көсемі Алақұш Тегін Наймандардың Шыңғыс ханға қарсы соғыс жоспарын әшкерелеп, моңғолдармен одақтасты. 1211 жылы Шыңғыс хан Цзин әулетіне жорық жасағанда, Алақұш Тегін оған қолдау көрсетті. Шыңғыс хан өзінің қызы Алақай Бехиді Алақұштың ұлдарының біріне ұзатты. Алайда, саяси қарсыластар Алақұш Тегінді өлтірді. Шыңғыс хан бұл көтерілісті басып, оның отбасын қорғауына алды; қызы Алақай ханым іс жүзінде Оңғұттарды басқарды. Ол кәмелетке толмаған ханзадалар атынан регент ретінде билік жүргізді, бұл билік Күйік ханның (1246–1248) тұсына дейін жалғасты.
Шыңғыс ханнан кейінгі әйгілі моңғолдардың арасында оңғұт текті адамдар көп болды. Солардың бірі — Раббан Бар Саума (1220–1294), ол саяхатшы, дипломат және Шығыстық шіркеудің монахы ретінде танымал. Оңғұттар Құбылайға сенімді одақтас болды. Мысалы, оңғұт әміршісі Джордж (Қорқыш) Құбылайдың екі немересіне үйленген және Қайдуға қарсы соғысты. Алайда Қайду жақтастарының бірі Дува оны 1298 жылы қолға түсіріп, өлтірген. Кейбір деректерге сүйенсек, Джордж пен бірқатар оңғұттарды Монте-Корвино Йоанн (1246–1328) католик дініне енгізген.
1221 жылдан кейін, көптеген оңғұттар Хорезмге қоныстандырылды. Олар Алтын Ордада әкімдер (губернаторлар) қызметін атқарды. Кейін олар Арғындар мен Моғол тайпасының құрамына енді. XV ғасырда моңғолиядағы оңғұттар Түмед тайпасының отоғы (әскери-рулық бірлігі) болды. Юань дәуірінен кейін оңғұттар тарихи жазбалардан біртіндеп жоғала бастады және өзге түркі-монғол тайпаларына сіңіп кетті. XVI ғасырдан бастап Ішкі Моңғолия, Моңғолия және Қытайдың батысындағы моңғолдар тибет буддизміне өте бастады.[7]
Сәулет және мәдениет
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Гонконг университетінде Ф. А. Никсон, Солтүстік Қытайда жұмыс істеген британдық пошта қызметкері, 1920-жылдары жинаған Оңғұт өңірінен шыққан шамамен мыңға жуық XIII–XIV ғасырлардағы қола несториандық айқыштар коллекциясы бар. Олардың дизайны әртүрлі болғанымен, ортасында свастика – буддистік сәттілік белгісі бейнеленген төртбұрышты орталық панелі бар мальталық айқыштар басым.
Оңғұт ескерткіштер кешені түркі тайпалары тарапынан VI–VIII ғасырларда өз ақсүйектеріне арналып салынған. Бұл кешен 30-дан астам адам пішіндес мүсіндерден, арыстан мен қой бейнелерінен, сондай-ақ Карнак немесе Эйвбери ескерткіштерін еске түсіретін бағытталған шамамен 550 тік тастан тұрады. Сонымен қатар, төрт қашалған тақтадан жасалған үлкен қабір бар. Әр тақтаның алдыңғы жағы киіз үй қабырғасын еске түсіретін торлы өрнекпен безендірілген және үстіңгі жағында қарапайым фриз бейнеленген.
Қазақ халқының құрамында
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Қазақтардың Орта жүзінің құрамындағы Уақ руы осы оңғұттардың ұрпағы болуы мүмкін деген болжам айтылады. Уақ сөзі «шағын», «ұсақ» мағынасын береді. Соған қарағанда оңғұттардың шағын бөлігі Алтын Орданың, кейіннен Қазақ хандығының құрамына еніп, өз атын ұмытып, Уақ атануы әбден мүмкін.
Дереккөздер
[өңдеу | қайнарын өңдеу]- ↑ Rybatzki, Volker. (2004) "Nestorian Personal Names from Central Asia" in Verbum et Calamus. Semitic and related studies in honour of Professor Tapani Harviainen. Studia Orientalia 99. p. 271
- ↑ Halbertsma Tjalling H. F. Early Christian Remains of Inner Mongolia: Discovery, Reconstruction and Appropriation — Brill, 2008. — P. 150–157. — ISBN 978-90-04-16708-7.
- ↑ Saunders John Joseph The History of the Mongol Conquests — University of Pennsylvania Press, 2001. — P. 52. — ISBN 0-8122-1766-7.
- ↑ Song Lian et al., History of Yuan, "Vol. 118" "阿剌兀思剔吉忽里，汪古部人，係出沙陀雁門之後。" Alawusi Tijihuli, a man of the Ongud tribe, descendant(s) of the Wild Goose Pass's Shatuo
- ↑ From the Khitans to the Jurchens & Mongols: A History of Barbarians in Triangle Wars & Quartet Conflicts — iUniverse. — ISBN 9781663242587.
- ↑ History of Central Asia, the: 4-volume set — Bloomsbury. — ISBN 9781838608682.
- ↑ Tang Li East Syriac Christianity in Mongol-Yuan China — Wiesbaden: Harrassowitz Verlag, 2011. — P. 148. — ISBN 978-3-447-06580-1.