Павлодар Ертіс өңірінің жартастағы жазулары

Уикипедия — ашық энциклопедиясынан алынған мәлімет
Навигацияға өту Іздеуге өту

Павлодар Ертіс өңірінің жартастағы жазулары — алғашқы өнердің сирек ескерткіштері. Адғашқы рет облыс аумағындағы жартастағы жазуларды XX ғ. Басында Н. Коншин облстың оңтүстік бөлігінде орналасқан Жақсы-Қаражан шатқалынан байқады. Бұл суреттердің нақты орны белгіленбеген, себебі олар туралы одан кейін ешкім ештеңе білмеген.

Орналасу аумағы[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Жасыбай көлі[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Жосамен жазылған жартастағы суреттерді Жасыбай көлінің оңтүстік-шығысында 1926 ж. орыс географы әрі саяхатшысы П.Драверт тауып, оларға сипатттама жасады. Басқаларымен қоса бұл суреттер Баянауыл тастарында алғашқы адамдармен жасалған, 70ж. павлодарлық өлкетанушылар мен журналисттер Л. Л. Гайдученко, С. А. Музалевски, Л.Сафонова, П. И. Оноприенко және т.б. бірнеше рет зерттеу жұмыстарын жүргізген.

Ақбидайық щатқалы[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Өлеңті жазбалары

Үлкен әріптермен ойылған жартастағы суреттерді 70 ж. Екібастұз өлкетанушысы О. Моол Өлеңті шатқалында, Тай аумағында тапқан.

Алғашқы өнердің қызықты ескерткіші Ақбидайық шатқалындағы сурет болып табылады, ол Майқайн станцясына жақын Екібастұз қ. шығысында 30 км жерде орналасқан. Осы уақытта Павлодар облысы аумағында Сарыарқаның солтүстік-шығысы мен Баянауыл таулары жағында алғашқы жартастағы суретке ою өнерінің 10-нан аса ескерткіші табылған. Шынайылығы әрі көркемдігі жағынан ең көрнектісі Павлодар-Екібастұз темір жолының Оңтүстік жағында, Майқайын станциясынан бірнеше км жерде Ақбидайық шатқалындағы суреттер болып табылады, бұл жерде палеогендік қалдықтарда петроглифтер көптеп кездеседі. Олар тегіс бетте, қызыл қабатты таста жазылған. Солтүстік-Батысқа қарай ойысқан жазықта жылқы суреттері көп кездесетін сурет галлереясын көруге болады. Петроглифтердің алғашқы тобы математикалық және нышандық сипаттағы антропоморфты суреттер болып табылады. Олар тасқа кәдімгі тас құралмен ойып жазылған. Бұлар— жазылған қолдары мен аяқтары бар «билеп тұрған» адамдардың сұлбасы. Олардың жанында мифтік жануарлардың суреті де бар. Мүмкін, бұл суреттер тас дәуіріне тиесілі, себебі осындай ұқсас суреттер Куропа мен Азияның көп ескерткіштерінде кездеседі. Ұқсас сурет Әзірбайжандағы Каспий теңізінің жағасында, Баку қ. жақын жердегі Қобыстан шатқалында да бар. Оларды б.з.д. 10-7 мыңжылдықтарға жатқызады. Осындай суреттерді қазақстандық петрогливтерді зерттеушілер де: А. Г. Медоев, З. С. Самашев және т.б. Тас дәуіріне жатқызады.

Жылқылардың антропоморфты суреттерінен басқа басы төмен түскен ұзын мүйізді бұқалардың да суреттері бар.

Бұл суреттер энеолит дәуірінікі деп саналады. Бұқаның жүгіріп жүргендегі өзге суреті қоланы даму кезеңіне жатқызылады. Бұқаға табынушылық андронов кезеңінен келеді. Хронология бойынша сюжет сақ кезеңімен байланысты. Ол жүгіріп жүрген бұқаны жартылай жабатын тау ешкісі мен мүйізсіз бұғылардың суретімен берілген.

Баянауыл орман массиві[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Сарыарқа мәдениетінің ерекше қабаты Баянауыл тау-орманы массивінің петроглифтері болып табылады, олар гранитті таулардың қабырғаларында ерекше тәсілмен жазылған. Оларды жосамен – қызыл түсті минералды бояумен ойған. Бұл суреттер ғұрыптқ сипатта және көбінесе антропоморфты суреттер болып келеді.

«Драверт үңгірі» суреттері, Павлодар облысы алғашқы өнер ескерткіштерінің ішіндегі ең танымалы. Қазіргі уақытта нашар көрінеді, сондықтан оларды П.Л. Драверт жасаған «Баянауыл аймағы Жасыбай көліндегі жазулардан тұратын үңгір» иллюстрациялары арқылы көруге болады. Бұл бірнеше антропоморфты фигуралар болып табылады. Негізінен олар руникалық жазбаларға ұқсайды, бірақ бір тізбекте орналаспаған.

Осындай суреттер Жасыбай көлінің солт.-бат. тауында жақсы сақталған, бұл жерде антропоморфты суреттерден басқа құс, үй, нышандар, садақ пен жебенің суреттері де бар. Олар белгі-нышандық сипатта келеді, Өлеңті, Ақбидайықтың зооморфтық жазбаларына қарағанда, мезолит мен көне жазба, б.з.д. 10-5 мыңд. Неолит кезеңінің бағытын танытады. Ұқсас суреттер басқа жерлерден де табуға болады. Мәселен, Шығыс Қазақстан суреттерінде бар, олар XIX ғ. Жоғары Ертіс өңірінде Ақ-Бауыр үңгірінде орналасқан.

Осындай суреттер Қырғызстанда Ак-Чункур үңгірі мен Оралда да кездеседі. Мұндай антропоморфтық суреттердің пайда болуын кейбір зерттеушілер неолит дәуіріндегі шаманизммен байланыстырады. Қалай болғанда да, олар Баянауыл тауларының ежелгі мекен етушілерінің рухан өмірінің куәсі болп табылады. Соған қарағанда, осында Павлодар облысы мен бүкіл Қазақстанды алғанда көне мәдениеттің орталығы болып келгендігін танытады. Баянауыл тау-орманды массивіндегі тарих пен археология ескеркіштерінің көптігі дәлел бола алады. Бұл жер дамыған және кейінгі қола дәуірі, орта ғасыр көшпенділерінің қорғандарының мекені болған, олар да өз суреттерін қалдырып кеткен. Булка тауының маңайында екі арықтың ортасындағы көп суреттер көбінесе ту мен найза ұстаған аттылар бейнесінде келеді.

Торайғыр көлі[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Скиф-сақ дәуірінің тайпалары көне өнердің біршама өзге үлгілерін қалдырып кеткен, скифтік «ұшатын» бұғы мен тауу ешкілерінің зооморфтық бейнелері түрінде келеді, олар ғұрыптық қорғандар жанына орналастырылатын тастарға қашалған болып келеді. Осындай кешен Торайғыр көлінің шығыс жағасында табылған. Бұл суреттер адам денесін сипаттайтын тастарда салынған. Осындай суреттер Алтайда жерленген мумияланған сақ патшасының денесінде де жазылған. Осы дәсітүрге сәйкес, денесін жабаиын тасқа табынатын жануарлардың, қару түрлерінің: садақ, пышақ, чекан мен өзге де құралдардың бейнесін белгілеп отырған. Осынау тамаша ескерткіштер скиф-сақ тайпаларының Шығыстан Батысқа көшулеріне байланысты ең бір ауыр кезеңдерін көрсетеді.

[1].

Ескерту[өңдеу | қайнарын өңдеу]

  1. 1. Павлодар облысының мұрағаттық қызметі. Айтулы даталар күнтізбесі (қолжетпейтін сілтеме)

Әдебиет[өңдеу | қайнарын өңдеу]

  1. Павлодар. Павлодар облысы. Энциклопедия, Павлодар., 2003; Қазақстан, А-А., 1969 (Павлодар Ертіс өңірі)
  2. Драверт П. Баянауыл аумағында, Жасыбай көліндегі жазбалары бар үңгір.— «Орыс географялық қоғамының Батыс-Сібір бөлімінің хабаршысы». YII. Шығ. 1930;
  3. Матющенко В. И., Синицына Г. В. Ростовка ауылы, Омбыға жақын жердегі қабір. Томск: 1988;
  4. Мерц В. К. Алғашқы өнердің жаңа ескерткіші. — «Звезда Прииртышья» № 65, 4 маусым 1998; # Мосолова Л. М. Қырғызстанның көне антропоморфтық суреттері — Антропоморфтық бейнелер. Алғашқы өнер. Новосібір: 1987.;
  5. Петрин B.T., Широков В. Н.Шайтан жазбаларындағы бір антропоморфтық сюжет туралы. (Орта Орал).- Антропоморфтық бейнелер. Алғашқы өнер. Новосібір: 1987.