Павлодар облысы Палеолит дәуірінде

Палеолит дәуірі. Ақсу селосының қасындағы малтатас қаруларының орнын тас ғасырының ең көне ескерткіші деп есептеуге болады. Ол фауна кейінгі неоген кезеңінің берге геологиялық мәліметтер бойынша тасы 1,5 млн жылдан астам подпуск-лебяжье свитасына жататын ертістік террасалардың көне шөгінділерінен тарайды. Демек, арасында қазіргі адамның ертедегі бабалары австролопитектер мен питекантроптар пайдаланған чоптерлер, чоппингтер мен қолшапқы сияқты малтатас өнімдері бар бұл қарулар Қазақстан ғана емес, бүкіл Солтүстік Азияда адамзат мәдениеті іздерінің ең ерте жаңалықтарының бірі болып табылады. Бұлар Ертіс өңірінің көне мекендеушілерінің сүйектері еттерін боршалауға қолданылған көне бұйымдармен бірге табылған жылқыларды, қарақұйрықты, бұғыны, мүйізтұмсықтар мен басқа хайуандарды аулағанын дәлелдейді.

Кейінгі кезеңнің – төменгі палеолиттің ортаңғы тұсының қарулары Павлодарда 60 км-дегі Маралды көлінде баяғыдан белгілі. Оларды палеонтолог Л.Л. Гайдученко XX ғасырдың 70-жылдарының басында тапқан.

Қоныстардың материалдары Маралды көлінің жалаңаштанған оңтүстік және оңтүстік-шығыс жағаларынан басталады. Маралды-1 тұрағынан көмілген түйенің сүйектері мен қара және сұр құмайтас пен порфириттен жасалған сандаған құралдар, диск тәрізді нуклеуттер, шүмшеуір, сынықтар, тісті құралдар табылды. Маралды-2 тұрағынан осы жердің мекендеушілері жоғарыда аталған тастардан жасалған құралдармен аулаған тілдің құланның, түйенің, бизонның сүйектері табылды. Сол сияқты кварц, малтатас қолданған. Құралдар диск тәріздес нуклестер, жартастар да шеттері ретушьті ірі және ұсақ қырналған мусьероидты бейнелі болып келеді. Жалпы осы көне ескерткіштер индустриясы Ертіс өңірінде палеолиттік мәдениет дамуының орта кезеңін көрсететін сияқты. Солармен бірге табылған хайуанаттардың қаңқалары кейінгі питекантроп (синантроп) пен ерте неандерталецке тақау дамудың эволюциялық сатысында болған ертедегі адамдардың ұсақ уақыт мекендегенін дәлелдейді.

Архантроптардың орман тілін, Мерк мүйізтұмсығын, Эласмотерий, мосхаб жылқысын, алып түйені, бизонды, сондай-ақ сол уақытта Қазақстан аумағында болған көшқорған фауналық кешеніне жататын ұсақ аңдарды аулауы мүмкін. Аралас орман-дала ландшафтарының суық және біршама ылғалды климатында тіршілік еткен осы хайуанаттардың сүйек қаңқалары Ертіс өңірінің көне шөгінділерінен табылды.

Ертіс өңірінің сол жағалауында ұсақ шоқыда геологиялық шөгінділерде адам мәдениетінің көне іздері көрінбейді, алайда беткі жатысында ашық типті тұрақтардың ескерткіштері көп. Ескі Екібастұз, Ақбидайық алқабы, Құдайкөл мен Құрама көлдерінің төңірегіндегі тұрақ-шеберханалар мен мекендердің кешені. Көмір кеніштері аймағында Екібастұз көлінен оңтүстік-шығысқа қарай 1,5 км. жерде орналасқан Екібастұз 20 палеолит дәуірінің тұрақ-шеберханасының материалдары зерделенді.

Құралдар жиынтығы – көне чоппер бейнелі шапқы, шүмшеуір, нуклеуттер, пластиналар мен содан жасалған құралдар: пышақ, қырғыш, сына. Қолшапқы табылмады.

Павлодар облысының жоғары палеолитикалық ескерткіштерінің географиясы мустьерліктер мен ашельдіктерге қарағанда едәуір кең. Фауна мен басқа шаруашылық және өндірістік қызмет нышандары сақталған стратифицикалық тұрақтардың саны көбеюде. Сондай ескерткіштердің бірін палеонтолог Л.Л. Гайдученко 1972 жылы Павлодардың дәл ортасында облыстық әкімшілік ғимаратына тақау, қазір өзенге баратын соқпақтан тапты. Осы жерде еріген қар суы жардың шайып, тұрақтың мәдени қабатын жалаңаштаған. Мұнан хайуанаттардың қаңқалары, сынған және бүтін сүйектері табылды, біраз тас бұйымдар жиналды. Коллекция 7 шақпақтас затынан тұрады. Сүйек қалдықтарының ішінде мамонттың, одан бизон мен жылқының сүйектері көп.

Мәдени қабатты тағы екі жоғары палеолитикалық тұрақтар Екібастұздан оңтүстікке қарай 20 км жерде Аңғарсор (Ангресор) көлінің жағасында орналасқан. Аңғарсор 2 тұрағында тас құралдары көп, ошақтардың орны мен сүйек сынықтары бар мекен жай табылған. Индустрияға пластинкаларға арналған дөңбек пен сына пішінді нуклеустер, пластинкалар мен солардан жасалған кескіштер, қырнағыш және басқа құралдар тән. Бұзылған екібастұз 15 тұрағында ескі бұлақтың аллювий шөгінділерінде осындай материалдар табылды, оған дөңбек және коникалы нуклеустер, қырғыштар, пластинадан жасалған құралдар және тағы басқалары жатады. Жасы жағынан материалдарды ұқсас тағы бір ескерткіш – Шідерті 3 тұрағы. Мұнда кеш палеолит-ерте мезолит материалдары төменгі мәдени қабаттан табылған. Ертедегі аңшылар қонысының жоғарғы тұрған үй беті зерттеліп, жан-жағы таспен қаланған дөңгелек шалаш тәрізді үйлер, өндіріс алаңдары, Аңғарсор 2 тұрағындағыға ұқсас ошақтар табылды. Осы алаңдарда нуклестен жіңішке пышақ тәрізді пластинкамен қашау жолымен тас қарулар жасалған. Пластинка қималарынан құралдың ортаңғы, тегіс бөліктері, ең алдымен сүйен қанжардың сынасы мен найзаның ұшы жасалған.

Жоғары палеолитика материалдары Ескі Екібастұз төңірегінде шеберхана орындарында көп ұшырасады. Екібастұз 18 тұрағында сапалы шикізат өндірілген шахталар, жүздеген нуклеустер, басқа құралдар мен өндіріс қалдықтары табылған.

Осы ескерткіштерден Ертіс өңірінің жоғарғы палеолитінің дамуының негізгі кезеңдерін түгел көруге болады. Мамоний сүйектерінің болуына қарағанда Павлодар тұрағы жоғарғы палеолиттің бастапқы кезеңін танытатын сияқты. Ангренсор 2 мен Екібастұз 15 тұрақтары 17-16 мың жыл бұрын болған ішкі-сартан жылымығына жатады. Шідерті 3 тұрағының төменгі қабатының материалдары соңғы палеолит-ерте мезолитке (10-12 мың жыл бұрын) жатуы мүмкін.

Сілтемелер

1. С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті Мұрағатталған 19 маусымның 2008 жылы.