Павлодар облысы ғұн-сармат дәуірінде

Ғұн-сармат дәуірі.

Б.з.д. ІV-ІІІ ғасырлар тоғысында тасмола тайпаларының мәдениеті б.з.д. ІІІ ғ. – б.з.д. V ғ. ғұн-сармат дәуірінің ескерткіштерімен алмасады. Евразия даласы тайпаларының тарихындағы бұл күрделі кезең араласып, жаңа мәдениеттердің жасақталуына соқтырған көне жұрттың белсенді қозғалысымен байланысты. Ертістің Павлодар өңірінің аумағында ғұн-сармат дәуірінің ескерткіштері негізінен кездейсоқ табылған заттармен, қираған тас қорғандардың астында қалған қабірлермен көрінеді. Олардың арасында б.з.д. ІІІ-І ғ.ғ. қорғантас типті зираттары мен б.з.д. і мыңжылдықтың аяғы – б.з. І мыңжылдықтың басындағы жетіасар мәдениетінің материалдары бар ескерткіштер ерекше көзге түседі.

Табылғандар – ең алдымен сармат қаруының үлгілері: ұзындығы 1 м-ден асатын, сабы сақина және көбелек бейнелі екі темір қылыш, жүзі жалпақ қысқа екі қанжар, кең сына тәрізді жүзді қысқа қылыш-ақинақ. Сармат қарулары үлгілерінің Ертіс өңірінде табылуы, сірә, ерте сармат жұртының әлдебір бөлігінің шығысқа. Алтай тауына қарай көшуімен байланысты болады. Бұл заттардың кездейсоқ табылуын сол кезде жиі ұрыс кезінде қарулардың түсіп қалуымен түсіндіріледі.

Железинка ауданының Үрлітүп, Павлодар ауданының Комарицино селоларының жанындағы қираған зираттардан түрлі әшекейлер белгілі. Олар – Оңтүстік Қазақстан мен Орталық Азия мәдениеттеріне тән көк, жасыл, сары египеттік және сириялық шыныдан жасалған моншақтар, полихромды моншақ, алтын сырғалар, жез тұмарлар, сақиналар, түйреуіштер.

Сол кездің жерлеулері Екібастұз қаласында Ащыкөл қабірінің қорған 1-де, Шідерті 3 қонысының қорған 2-нде, Комарицино селосында зерттелді. Баянауыл ауданының Бірлік ауылында тас жәшіктермен жерленген қорғантас типті қорғандар зерттелді. Осыған ұқсас бір зираттан жауынгердің бас жағынан құрбандыққа шалынған 8 жылқының, 16 қой мен ешкінің бас сүйектері Шідерті өзенінен табылды. Марқұмның оң жағында жылқының жауырыны қабырғасымен және темір пышақ, сәл төмен қола дулығасының түймесі жатыр, белінде қола құты. Сол тізесінде 4 темір жебенің ұшы. Ғұн-сармат дәуірінде Павлодардың Ертіс өңірі көшпенділерінің мәдениетін танытатын қорғантас типті қорғандардың бірі осы.

Бұл кезде сарғат мәдениетінің батыс сібір тайпаларының дала аймағына жүйелі енуіне, товар айналымы жолға қойылып, Ұлы Жібек жолының дамуына байланысты Ертіс өңірі жұртының Шығыс Арал маңымен сауда айырбасы күйшейе түсті, оны сол уақыттағы сарғат және басқа зираттардан табылған көптеген шетелдік бұйымдардан көруге болады. «Ұлы халық көші» дәуірінде ғұндар мен басқа халықтардың қоныс аударуының салдарынан Қазақстанның көп бөлігінде жұрттың этникалық құрамы ауысқан сыңайлы. Оның солтүстік шетіне Орта Ертіс өңірінің сарғат жұртының ортасына белсене енген угро-самодий тайпалары қоныстанған. Сарғат мәдениеті ескерткіштерінде кулай-потчеваш бұйымдары көбейе түскен, кейін басымдыққа ие болған. Ертістің Павлодар өңірі тарихының бұл күрделі кезеңі әлі жеткілікті зерттелген жоқ.

Сілтемелер

1. С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті Мұрағатталған 19 маусымның 2008 жылы.