Пайза (Байса,Басма)
Пайза,байса,басма -XIII- XV ғасырларда Алтын Орда хандары сенім құжаты (грамотасы) ретінде тапсыратын металл тақташа (пластина). Негізінен күмістен , кейде алтыннан жасалған тақташа өлшемдері 30х10 см, пішіні әр қилы (төрт бұрышты, дөңгелек), жиектері доғаша иілген. Пйзалар осы кнге дейін жеткен Алтын орда қазынасының үлкен бір бөлігін құрайды. Алтын Орда пайзалары қазіргі Моңғолия, Сібір аймағы, Байкал төңірегінен бастап Батыс Еуропа аумағына дейін кеіңнен таралған және барлық жердегі заңдылық күші бірдей, бәрәне ортақ құжат болды. Пайза - елшілердің, керуен тартқан саудагер, көпестердің және саяхатшылардың мемлекеттік шекарадан өткенде көрсететін басты құжаты еді. Пайзада "ел билеген адамның әмірімен рұқсат етілген" деген мағынаны беретін жазуы болған. Пайзаның бір шетінде ойылған тесігі бар. Иесі тесіктен жіп өткізіп алып, белдігіне тығып алатын. Пайзадағы моңғол сөздері, негізінен , ұйғыр жазуымен ойып түсірілген. Ондағы жазылған сөздер көбіне бір мағыналас болып келіп отырады. Мәселен: "Мәңгілік көк аспанның, жарылқайтын күш-қуатымен, ұлылық құдыретіне сәйкес, кімде-кім Абдолланың әміріне бағынбаса ол кісі жазалы болып, өлтіруге тиіс"- деп жазылған Еділ бойынан табылған бір пайзада. Пайзалардың екі жақ бетіне әртүрлі хайуандардың бейнесі ойып түсірілген. ХІІІ ғасыр пайзаларында, көбінесе қытайдың мұрны жалпақ, көзі ұлкен "таоте"деген құьыжығының немесе геральдикалық мәнге ие Күн мен Айлың бейнесі - Шыңғыс ханның харизмалық бейнесі ретінде жиі салынған. Алтын Орда хандары Тоқтай (1290 - 1312), Өзбек (1312 - 1341), Келдібек (1361), және Өзбектің ұлы Абдолла (1362-1369) шығарған пайзаларда Ай мен Күннің бейнелері жиі кездеседі.
Юань әулетінің пайзасы[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Шойыннан құйылып, күміспен әрленген. Өлшемдері 15,5х12 см. 1909 жылы Томск губерниясынан табылған. Бес баған моңғолша "Мәңгілік Тәңір күшімен, ханның әмірін тыңдамаған адам өлсін" деген шаршы жазуы бар. Мұндай жазуды ресми құжаттар үшін 1269 жылы Пагба лама ойлап тапқан.Пайзаның пішіні дөңгелек, бір шеті шығыңқы. Онда Тибет өнерінде кең таралған арыстан бейленген. Пайза Эрмитажда сақтаулы
Алтын Орда хандарының пайзалары[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Қырым тұбегінен табылған пайза. 1361 жылы құйма күмітен шыңдап жасалған. Пйзаның өлшемдері 29,97 см, қазір Мәскеуде, Ресей мемлекеттік тарихи мұражайында сақтаулы. Оның жиек қырлары нықышына келтіре отырып, ал шетіне таяу ойығының айналасы дөңес етіп жасалған. Пайзаның екі жақ бетінде де алтын жалатылған әріптермен оюланып, әшекейленген моңғол сөздері ұйғыр жазуымен түсірілен. Бір жақ бетінде екі қатарға жағалай, алты тармақты күлте жапырақтары ішіне қарай көмкеріле бейнеленген. Екінші бетінде бұлт арасындағы Ай сұлбасы бар. Осы пайзадағы жазуда: "Мәңгілік көктің (аспанның) ұлы құдіреті мен күш қуатының арқасында, Келдібектің әмірі:"Кімде-кім мұны (бұл жарлықты) құрмет тұтып сыйламаса жазаға тартылып өлтірілуі тиіс" деген сөздер кездеседі. Алтын Орда пайзасы. Күмістен құйылған ьақташа бетіндегі жазулар алтынмен әрленген. Қазіргі Батыс Сібір аумағынан табылған. Күміс пайза. 1853 жылы Селенга өзені бойынан табылған Тік төрт бұрыш пішінді, бұрыштары ойыс. Тесігінің айналасы доғалша иілген. Онда қытай иероглифі мен "Құрмет белгісі №34" деп жазылған. Пайзаның өзінде моңғолша шаршы жазуы бар. Бір бетіндегі үш бағана және екінші бетіндегі екі бағана жазуда: "Мәңгілік Тәңір күшімен ханның есімі қасиетті болсын. Тыңдамаған адам өлтіріледі не өледі" деген сөздер қашалған. Эрмитажда сақтаулы.
Дереккөздер[өңдеу | қайнарын өңдеу]
"Аруна" баспасы, 2007 ISBN 9965-042-7 ББК 63.3 каз