Паратетис мегакөлі
Паратетис мегакөлі (ағылш. Paratethys megalake, кейде Паратетис мұхиты, кейде Паратетис теңізі, немесе жай Паратетис) — жер қыртысындағы тектоникалық кесектер жылжуына негізделіп, түрлі Геологиялық кезеңдердегі қазындыларға жүргізген анализге сүйеніп болжанған, шамамен 34 млн жыл бұрын қалыптасқан, алғашында Альпі тауының солтүстігіндегі Орталық Еуропадан Арал теңізіне дейінгі аймақты қамтыған мұхит болып, ол ауқымды кезінде "Алтайдан Парижге дейін" жайылып жатқан. Яғни Алтай тауларын бұл мұхиттың батыс жағалауы шайып жатса, келесі бір шеті қиырдағы Париж ойпатын жайлап, Атлант мұхитына сұғынып жатқан делінеді.[2] Ал, 12 млн жыл бұрын бұл мұхит тарылып, Қазақстаның батыс бөлігін, негізінен Арал теңізінің, Каспий теңізінің және Қара теңіздің айналасын қамтыған, сонау Аустрияға дейін созылып жатқан әлемдегі ең үлкен таяз көлге айналған.[3]
Паратетистің тегі қандай мұхит - мегакөл болғанын әркім әртүрлі елестетеді, оны нобайлап сызған карталар да әртүрлі. Дегенмен ортақтығы оның аталған аймаққа жайласқаны.
Бұл мұхит алғашында Кейінгі Юра кезеңінің Оксфордтық сатысында Орталық Атлант мұхитының кеңеюі ретінде қалыптасып, шамамен 34 млн жыл бұрын Олигоцен кезеңінде Атлант мұхитынан бөлініп, дербес мұхитқа айналған.[4]
Паратетис мұхиты оңтүстігіндегі Тетис мұхитымен Альпі таулары, Карпат таулары, Динарид, Тавр таулары және Эльбурс таулары арқылы бөлектенген. Паратетис өз тарихында бұл мұхит Тетис мұхитының кейінгі мұрагерлерімен, Жерорта теңізімен, және Үнді мұхитымен қайта байланыса бастайды.
Миоцен кезеңінің кейінгі мезгілі басталғанда, (12 млн жыл бұрын) тектоникалық тұзаққа түскен аталған мұхит шығыс Альпіден қазіргі Қазақстанға дейін жылжып, алып мегакөлге айналады.[5][6]
Плиоцен кезеңінен бастап (5 млн жыл бұрын) Паратетис біртіндеп таяздай бастайды. Бүгінгі Қара теңіз, Каспий теңізі, Арал теңізі, Урмия көлі, Намак көлі және басқалары сол Паратетис мегакөлінің қалдықтары.
Қоңыржай белдеудегі Таяз теңіз-көл болғандықтан бұл өңірде су өсімдіктері жайқалып өсіп, түрлі хайуанаттар, әсіресе ірі балықтар қаптаған көрінеді. Қазір де осы өңірлердегі таулардан түрлі балықтардың, көл жануарларының қалдықтары табылды, әсіресе осы аумақтардан табылған көне дельфиндердің, теңіз тасбақаларының және тіпті сармат китінің қалдықтары да ғалымдарды бұл жорамалдың растығына толық сендіріп отыр.[7]
Аталған өңірлердегі аса бай көмірсутектер қоры осы көлмен тіке байланысты екені анық.
Аталуы және зерттелуі[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Паратетис атауын алғаш 1924 жылы Владимир Д.Ласкарев қолданған. Ласкаревтің анықтамасына Неоген кезеңіндегі теңіздердің қалдықтары мен шөгінді қабаттары ғана кірді. Кейінірек бұл анықтамаға олигоцен кезеңі қосылды. Бұл кезеңдерде бөлінген су айдынының болуы тұжырымын қазба (фоссил) фаунасы арқылы келтіріп шығарылды (ең бастысы жұмсақденелілер, балықтар мен Бақалшақты шаянтәрізділер). Паратетис өмір сүрген кезеңдерде, немесе оның бөліктері бір-бірінен, немесе өзге мұхиттардан бөлінген кезеңдерде шөгінді қалдықтарда кездесетін өзгеше фауна дамыығаны байқалады. Осылайша паратетистің палеогеографиялық дамуын зерттеуге жол ашылды.
Паратетис шөгінді қабаттарын басқа мұхиттармен, немесе теңіздермен байланыстыру қиын, өйткені кейде Паратетис олардан мүлде бөлек ерекшелікке ие. Паратетис стратиграфтарының өзіндік стратиграфиялық кезеңдері бар, олар әлі күнге дейін ICS ресми геологиялық уақыт шкаласына балама ретінде қолданылады.
Тағы да қараңыз[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Дереккөздер[өңдеу | қайнарын өңдеу]
- ↑ Rögl, F. (1999). "Mediterranean and Paratethys. Facts and hypotheses of an Oligocene to Miocene paleogeography (Short Overview)". Geologica Carpathica 50 (4): 339–349.
- ↑ А правда, что Адыгея находится на дне древнего моря?
- ↑ Dan Valentin Palcu, Irina Stanislavovna Patina, Ionuț Șandric, Sergei Lazarev, Iuliana Vasiliev, Marius Stoica & Wout Krijgsman: Late Miocene megalake regressions in Eurasia https://www.nature.com/articles/s41598-021-91001-z
- ↑ Stampfli, Gérard 155 Ma - Late Oxfordian (an. M25). University of Lausanne.
- ↑ The rise and fall of the world’s largest lake (June 4, 2021).
- ↑ Late Miocene megalake regressions in Eurasia.
- ↑ А правда, что Адыгея находится на дне древнего моря?