Парсы тіліндегі Қазақстан тарихы туралы деректемелер

Парсы тіліндегі Қазақстан тарихы туралы деректемелер,

13 – 19 ғасырлардағы Орталық Азия және қазақ халқының тарихы мен мәдениеті туралы құнды дерек көздері. Парсы тіліндегі Қазақстан тарихы туралы деректемелер жалпы тарих және әулеттер тарихы бойынша жазылған еңбектер ретінде екі үлкен топқа жіктеледі. Сондай-ақ оны жазылған уақыты мен саяси бағдарына қарай аумақтық-кезеңдерге бөліп қарастыруға болады.

Хулагу әулетінің жазба ескерткіштері

Ала әд-Дин Ата Мәлік Жуайнидің “Тарихи-и жаһангушай”, Рашид әд-Дин Фазлуллах Хамаданидің “Жамиғ ат-тауарих”, Әбу Сүлеймен ибн Дауда әл-Банакатидің “Раузат аули әл-албаб фи ат-тауарих уа әл-ансаб” (“Тарих-и Банакати”), Шихаб әд-Дин Абдоллах Фазлаллах Йаздидің “Китаб таджзийат әл-амсар уа таджийат әл-а'сар” (“Тарих-и Вассаф”), Казвини Хамдаллаһ Мостауфидің “Тарих-и гозиде” мен “Нұзхат әл-құлуб”, т.б. Қазақстан тарихын зерттеуде Хулагу әулетінің жазба ескерткіштері моңғол шапқыншылығы, одан кейінгі уақытта Орт. Азияда жаңа саяси бірлестіктердің құрылуы жөніндегі мейлінше елеулі еңбектер болып табылады. Оларда Шағатай, Жошы, Үгедей ұлыстарының Қазақстан аумағында орналасуы, 13 ғасырдың ортасында Шағатай ұлысында болған саяси таластар туралы деректер көп. “Тарих-и жаһангушай”, “Жамиғ ат-тауарих”, Тарих-и гозиде”, “Нұзхат әл-құлуб” моңғолдарға дейінгі және одан бергі Орталық Азия мен Қазақстанның этн. тарихын баяндайды

Әмір Темір әулетінің жазба ескерткіштері

Низам әд-Дин Шамидің “Зафар-наме”, Шараф әд-Дин Әли Йездидің “Зафар-наме-ий Тимури”, авторы белгісіз “Тузук-и Тимури”, Ұлықбектің “Тарихи-и арба улус”, Му'ин әд-Дин Натанзидің “Мунтахиб ат-тауарих-и Му’ини” (қ. “Ескендір анонимі”), Хафиз-и Абрудің “Маджма, ат-тауарих-и султанийа” (оның 4-томы “Зубдат ат-тауарих-и Байсунгури” деп те аталады), Мұхаммед ибн Хавандшах Мирхондтың “Раузат әс-сафа”, Шихаб әд-Дин Абдаллах ибн Лутфуллах ибн Абд әр-Рашид әл-Харавидің “Му’изз ал-ансаб” және “Тарих-и Хафиз-и Абру”, Әбу-л-Хасан Сайид Әли әл-Жүзжанидің “Масалик әл-мамалик”, Фасих Ахмед ибн Жәлел әд-Дин Мұхаммед әл-Хавафидің “Муджмал-и Фасихи”, Абд әр-Раззақ Самарқандидің “Мәтлә, әс-сәдәйн уә мәджмә, әл-бәхрәйн”, Гийас әд-Дин Мұхаммед Хусайни Ширази Херавидің (Хондамир) “Ма’асир әл-Мулук” және “Хабибас-сийар фи ахбар афрад әл-башар”.

Бабыр әулеті жазба ескерткіштері

Мырза Мұхаммед Хайдар Дулаттың “Тарих-и Рашиди” еңбегі, Ходжам Кули-бека Балхидің “Тарих-и Кипчак-хани” және Мир Мұхаммед Салима ибн Мұхаммед Рүстем сұлтанның “Силсилат ас-салатин”, т.б.;

Шайбани әулетінің жазба ескерткіштері

Масуд бин Осман Кухистанидің “Тарихи-и Абулхайр-хани”, “Шараф-наме-йи шахи”, Молла Мұхаммед Шадидің “Фатх-наме”, Маулана Камал әд-Дин Беннаидің “Шайбани-наме”, және “Футухат-и хани”, Әбу-л-Хайр Фазлаллаһ ибн Рузбеханның “Михман нама-и Бұхара” Мукимидің “Зафар-наме-ий Мукими”, Хафиз Таныш ибн Мир Мұхаммед Бұхаридің “Шараф-наме-йи шахи”, Мұхаммед-Йара ибн Араб Катаганның “Мусаххир әл-билад”, т.б.

Орта ғасырлардағы қазақ жері туралы баяндайтын шығармалардың бірі- «Шайбани-наме» кітабы. Шығарманы Бинаи атанып кеткен ақын Шайбани ханға арнап жазған. Кітапта Шайбанидің дүниеге келгенінен бастап, оның көшпелі өзбектермен бірге Мәуереннахр мен Хорезмді жаулап алуына дейінгі оқиғалар баяндалады. Қазақстан тарихына қатысты Шайбани ханның Креймен, Жәнібекпен, Бұрындық ханмен және Қасыммен өзара қарым-қатынастары, Сыр бойынның қалалары үшін күресі жазылады. Сонымен қатар, қазақ халқының құрамына кірген тайпалар жөніндегі кейбір ақпарттар да кездеседі.

Сефеви әулетінің жазба ескерткіштері

Хасан-бек Румлудің “Ахсан ат-тауарих”, Амин Ахмет Разидің “Хафт иклим” және Ескендір бек Түркменнің “Тарих-и аламара-йе Аббаси”.

Аштархан әулетінің жазба ескерткіштері

Сухайланың “Имамкули-хан-наме”, Мир Мұхаммед Амин Бұхаридің “Ұбайдолланаме”, “Тарих-и Әбу-л-Файз-хани, Махмұд ибн Уәлидің “Бахр әл-асрар фи манақиб әл-ахйар”, Сейид Мұхаммед Тахир ибн Әбу-л-Касимнің “Аджаиб ат-табакат”, Әмір Сайид Самарқандидің “Тарих-и Сайид Рахим”

Бұхар хандығы жазба ескерткіштері

Мұхаммед Карминагидің “Тухфат ал-хани”, Абд ул-Карим Бұхаридің “Хака’ик әл-умур” (қ. “Орта Азия тарихы”), Молла Ибадоллах және Мұхаммед Шарифтің “Тарих-и амир Хайдар”, Мұхаммед Хусайн ибн Амир шах Мұраттың “Махазин ат-такуа фи та’рих әл-Бухара”, Му’ин әд-Диннің “Тауарих-и ауаил уа ауахир”, Мир Мұхаммед Алим Бұхаридің “Фатх-наме-йи султани” Мұхаммед Йақуб Бұхаридың “Тарих-и амиран-и мангиттаийа”, Мырза Мұхаммед Абд әл-Азима Сами Бустанидің “Тарих-и салатин-и Мангитиййа”, Мырза Салимбек ибн Мұхаммед Рахимнің “Сийахат-наме-и Сайид Ахмед Қожа” мен “Тарих-и Салими” және Мырза Сирадж әд-Дин Абдуррауфаның “Тухф-е ахл-е Бұхара”, Мұхаммед Шариф ибн Мұхаммед Накидің “Тадж ат-тауарих” және Қажы Абдал Азим Шар-и Бұхаридің “Айн ат-тауарих”.

Қоқан хандығы жазба ескерткіштері

“Мунтахаб ат- тауарих”, “Тарихи-и джадида Тошканд”, “Хуласат ул-ахвал”, “Омарнаме”, т.б. шығармалар жатады. Бұл деректемелердің барлығы тарихи оқиғаларды жан-жақты сипаттап, баяндау тәсілімен жазылған (нарративті) шығармалар және мазмұнына қарай тарихи жылнама, мемуар, аннал, биогр., геогр, энциклопед. еңбектер саналады. Шығармалардың көпшілігі дәстүрлі құрылым бойынша жазылған, яғни кіріспе бөлім, негізгі мәтін, қорытындыдан тұрады. Жалпы тарих бойынша жазылған шығармалар әдетте бірнеше томнан (муджаллад) тұрады. Әр том үлкен тарауларға (баб, макала) немесе тараушаларға (фасл, максад, табака) бөлінген, бірнеше бөлімдерден (кисм, дафтар) және әңгімелерден (дастан) құралады. Шығарманың кейбір томының жеке аты бар.

Тарихы

Әмір Темір әулетінің “Зафар-наме”, “Зафар-наме-ий Темури” шығармалары кейінгі қазақ халқының құрамына кірген Жетісу өлкесінде тұратын халықтар туралы құнды мәліметтер береді. Сонымен қатар Дешті Қыпшақтағы өзбектердің Мауераннахрға кеткенге дейінгі рулық құрамы туралы деректер көптеген рулардың өзбектер мен қазақтар арасында екіге бөлінгенін анықтауға мүмкіндік берді. Айталық, “Тарих-и Абулхайыр-ханиде” 15 ғасырдың 30 – 60-жылдарында Қазақстан жерін мекендеген: қият, маңғыт, байлы, қоңырат, дүрмен, күшші, барақ, найман, ички, тубай, таймас, қарлұқ, кенгерес, үйсін, күрлеуіт, емші, шымбай, шабдақылы, шұңқырлы, бүркіт, т.б. рулар аталған. Бұл деректерді өзге шығармалармен, мәселен, “Фатх-наме” одан кейінгі кезеңдегі “Бахр әл-асрарфи манақиб әл-ахиар”, т.б. шығармалармен салыстырғанда, кейбір рулардың Мұхаммед Шайбани ханды қолдамай сол кездегі Қазақстан жерінде қалып қойғаны анықталды. Бұхар және Қоқан хандықтарының жазба ескерткіштері де осы хандықтар аумағында тұрған жалпы қазақ тайпалары және жекелеген кейбір аудандардағы қазақ тайпаларының құрамы туралы деректер береді. Парсы тіліндегі деректер Дешті Қыпшақтағы саяси бірлестіктер мен олардың мемл. құрылымының ерекшелігін анықтауға көмектеседі. Деректерде айтылатын хан, сұлтан, оғлан, би, бек, әмір, ноян, аталық, диван, т.б. лауазымдар арқылы мемлекеттің әкімш. құрлысы қандай болғанын бірден байқауға болады. Бұл еңбектерде, сондай-ақ Дешті Қыпшақта Алтын Орда ханымен қатар жеке билік құрған бірқатар тәуелсіз мемлекеттердің құрылу тарихы сөз болады. “Зафар-наме-ий Темури”, “Тарих-и арба’улус”, т.б. еңбектерде Шағатай ұлысындағы 28 хан мен Жошы ұлысының 39 ханының есімі аталған. Қазақ хандығы мен хандары туралы жан-жақты мәліметтер мол кездесетін парсы тіліндегі шығармалардың ішінде Мұхаммед Хайдар Дулаттың “Тарих-и Рашиди” еңбегінің маңызы зор. Тарихи жазбаларда автор тұңғыш рет қазақ хандары Керей мен Жәнібектің қоныс аударып, Қазақ хандығын құруы әрі оның қалыптасу барысы туралы баяндап, бұл оқиғаларды осы тұстағы Қазақстанның шаруашылық, әлеум. және саяси тұрғыдан өсу дәрежесімен байланыстырады. Шайбани әулеті кезеңінде жазылған шығармаларда қазақ хандары: Бұрындық, Қасым, Тахир, Ақназар, Барақ, Шығай, Тәуекел, Жаныш сұлтан, Ахмед сұлтан, Таныш сұлтан, т.б. туралы құнды мәліметтер бар. Бұл деректемелерден қазақ мемлекетінің әлеум.-саяси құрылымы, қазақ билеушілерінің ішкі тартыстары және көршілес елдермен қарым-қатынасы туралы тың деректер алуға болады. Соның ішінде Рузбеханның “Михманнама-и Бұхарасында” Қазақстан қалаларының 16 ғасырдың басындағы тарихы және экономикасы, мәдениеті мен тұрмыс-салты, Мұхаммед Шайбани ханның қазақ билеушілері Бұрындық, Қасымға, Жаныш сұлтандарға қарсы жорығы баяндалады. Рузбехан бұл жорықтарда Шайбани ханның қасында болып, барлық жағдайды өз көзімен көрген. Аштархан әулетінің деректері 17 ғ-да Ташкентте билік еткен қазақ ханы Тұрсын-Мұхаммед, Ахси мен Әндіжанда билік жүргізген Абылай сұлтанның саяси қызметі туралы бірегей мәліметтер береді. Сонымен қатар парсы тіліндегі деректемелерден Дешті Қыпшақ билеушілерінің сыртқы саясатының негізгі бағыттарын білуге болады. Мыс., Әмір Темірдің Дешті Қыпшақ билеушілерімен дипломат. байланысы, әсіресе оның Тоқтамыс ханмен қарым-қатынасы, олардың бірігіп 1376 жылы Орыс ханға шабуыл жасауы туралы деректерді Әмір Темір әулетінің жазба ескерткіштерінен табуға болады. Шайбани әулетінің “Шараф-наме-ий Шахи” мен “Мусаххир әл-билад” еңбектерінде Абдолла ІІ мен қазақ билеушілері арасындағы соғыстардың себебі мен кезеңдерін анықтауға мүмкіндік беретін мәліметтер көп. Онда Тәуекелдің Абдолла ханға қарсы Шайбани ұрпақтарының басқа өкілдерімен одағы, Тәуекелдің Мауераннахрдағы билікке ие болу әрекеттері туралы деректер бар. Шайбани әулетінің деректері шайбанилықтардың қазақ хандары мен сұлтандарымен түрлі жағдайға байланысты өзгеріп отырған қарым-қатынастарын толықтай баяндайды. 1588 жылы Ташкент көтерілісі жайындағы деректе қазақ сұлтаны Жанәлі және Ақназар ханның ұлдары Мұңғытай мен Дінмұхамед сұлтандар туралы мағлұматтар берілген. Аштархан әулеті мен Бұхар хандығының деректерінде қазақтар мен өзбектердің Ұлы Моғолдарға қарсы біріккен күресі, Ташкент уәлаятындағы қазақтардың Бұхара әмірімен әскери одағы, 1603 – 05 жылы Түркістан, Сайрам, Ташкент, Ахсикент, Әндіжан үшін қарақалпақтармен біріккен күресі, кейінірек аштархандықтарға қарсы қырғыздармен болған одағы туралы да мәліметтер бар. Бұхар және Қоқан хандықтарының деректері ортаазиялық хандықтарда болған саяси оқиғаларға қатысты айтылатын 18 – 19 ғасырлардағы қазақ халқы тарихының кейбір тұстарынан мағлұматтар береді. “Тухфат әл-хани”, “Таджат-тауарих”, “Махазин ат-таква”, “Тауарих-и ауаил уа ауахир”, “Фатх-наме-йи султани”, “Тарих-и салатин-и Мангитиййа”, “Тарих-и джадида-йи Тошканд”, “Хуласат ул-ахуал” шығармаларында ортаазиялық хандықтардың Дешті Қыпшақпен өзара саяси астыртын байланыстары туралы да маңызды мәліметтер кездеседі. “Тухфат әл-ханида” 18 ғасырдың 20-жылдары Бұхардан тәуелсіз Самарқанд хандығының құрылуы, оның әскери жорықтарына қазақ сұлтандарының қатысқаны туралы айтылады. Бұл деректерден Дешті Қыпшақтың саяси тарихы ғана емес, әлеум.-экономикасы және этнографиясы туралы да көптеген мағлұматтар алуға болады. “Тарих-и салатин-и Мангитиййа”, “Тарих-и джадида-йи Тошканд” еңбектерінде патшалық Ресейдің Орталық Азиядағы отарлау саясаты және осы аймақ тұрғындарының наразылығы жайлы құнды мәліметтер бар. Парсы тіліндегі жазба ескерткіштер Қазақстанның тарихи географиясы үшін де маңызды дерек көзі болып табылады. Деректерден Дешті Қыпшақтың шекарасы, оның тұрғындары мен климатының ерекшеліктері туралы түрлі мағлұмат алуға болады. Шығармаларда Түркістан, Жетісу жері, оның тұрғындары, мекен жайлар, олардың аралық қашықтығы айтылған. Каспий мен Арал теңізі, пайдалы қазбалар туралы айрықша назар аударарлық мәліметтер бар. Сонымен қатар геогр. шығармалардың мәліметтері Орталық Азиядағы түркілердің топономикасын зерттеуде жәрдемін тигізеді. “Зафар-наме”, “Зафар-наме-йи Тимури” шығармаларында Әмір Темірдің Моғолстанға жасаған жорықтары (1371 – 72, 1375, 1389) баяндалғанда көптеген топоном. атаулар айтылып отырған. Шығармалардағы геогр. атаулар 14 ғасырдың аяғы мен 15 ғасырдың басында Орталық Азияның шығысы мен оған шектес жатқан облыстарда түркі-моңғол топономикасының үстем болғандығы байқалады. Онда сондай-ақ Сырдарияның орта ағысындағы Сауран, Сығанақ, Аркук, Отырар, Иасы қалалары туралы мәліметтер келтірілген.

Парсы тіліндегі Қазақстан тарихы туралы деректемелер қатарына сопылардың өмірбаяны мен діни трактаттары жазылған ортаазиялық агиогр. шығармаларды жатқызуға болады. Онда шейхтар туралы аңыз әңгімелермен қатар Орталық Азия мен Қазақстан халықтарының әдет-ғұрпы, мәдениеті, олардың ру-тайпалық құрылымы, діні, кей ретте саяси тарихы да баяндалған. Бұған жататын шығармалар – “Рисала-йи кудисиййа”, “Фасл әл-хитаб”, “Тахкикат”, “Сисила-йи тарики ходжаган” және Мұхаммед Абаздың “Зийа әл-клуб”, Маулане Пайрауидің “Жалис әл-Муштақин”, Сейф әд-Дин Ахсикендидің “Маджму ат-тауарих”. Діни шығармаларда ортаазиялық Қожа Ахмет Иасауи, Кубрауийа, Нақшбандийа тариқаттарының қызметі туралы айтылады. Онда Иасауидің ізбасарлары Сайд Мансұр Ата, Абд әл-Мәлік Қожа, Зеңгі Ата, Ұзын Хасан Ата, Ысқақ Ата және т.б. есімдер келтіріледі. Бұл шығармалар көшпелі қоғамның рухани дамуында ислам дінінің ықпалын, әсіресе саяси және діни қызметкерлердің өзара қарым-қатынасы, олардың көшпелі қоғамның мәдени және саяси, рухани өміріндегі рөлінің күшейіп келе жатқаны туралы маңызды деректер келтіреді.

Тарихи жылнама, тарихи-әдеби анықтамалық және биогр. еңбек түрінде жазылған нарративтік шығармалардан бөлек жазба ескерткіштердің енді бір тобы жоғ. немесе дербес билеушілердің бұйрығы, белгілі саясаткерлердің, діни қызметкерлердің жазысқан хаттарынан тұратын құжаттық деректемелік шығармалар болып табылады. Бұл деректер көзі әлі күнге дейін Қазақстан тарихшылары тарапынан ғыл. айналымға түспеген. Айталық “Раузат ар-риван уа хадикат әл-гилман” шығармасында Шайбани хандары мен сұлтандарының, қашқарлық және бадахшандық билеушілердің 100-ден аса хаттары, Темір мен шайбаниліктердің жарлықтары мен бұйрықтары бар. Сонымен 13 – 19 ғасырлардағы парсы деректерін қазақ халқының тарихына қатысты сенімді дерек көзі ретінде қарауға болады. Себебі бұл шығармалардың көпшілігі негізінен араб жазбаларына, ресми моңғол жылнамаларына, моңғолдар жаулап алған түрлі елдердегі тарихи деректерге, оқиғаларға қатысушы хабарламашылардың мәліметтеріне сүйеніп жазылған. Бұл жазба ескерткіштердегі мәліметтердің дәлдігін фольклор мен нумизматика деректері де растайды. Парсы тіліндегі Қазақстан тарихы туралы деректемелер 13 – 19 ғасырлардағы қазақ халқының тарихына қатысты басқа дерек көздерінде келтірілген мәліметтерді толықтырып қана қоймай, біржақты зерттелген көптеген жағдайды терең әрі кеңірек ұғынуға мүмкіндік береді. Айталық, орыс материалдарында көп айтылмайтын қазақтардың Мауераннахрмен, Иранмен тарихи өзара байланыстарының даму барысынан мағлұмат алуға болады. Дегенмен ортағасырлық тарихнаманы қолданғанда аса сақтықпен қараған дұрыс. Мысалы, “Мунтахаб ат-тауарих-и Му’ини” (“Ескендір анонимдері”) деректерін басқа дерек көздерімен салыстырғанда Дешті Қыпшақтың саяси тарихы мен билеушілерінің генеалогиясының автор жағынан, немесе шығармаға тапсырыс беруші тарапынан алдын ала қасақана бұрмаланғаны байқалады. Соған қарамастан, бұл жазбалар 13 – 19 ғасырлардағы Қазақстанның саяси тарихының бағытын, кейбір кезеңдерді дәлірек зерттеуге, бағдарлауға, әлеум.-экон. тарихы мен мәдениетін зерттеу үшін бағалы деректемелер болып табылады.