Пелопоннес соғысы

Пелопоннес соғысы
Негізгі қақтығыс: Ежелгі Грекия соғыстары
Б.з.д. 431 жылы одақтар: Делос одағы – сарғылт түспен, Пелопоннес одағы – жасыл түспен көрсетілген.
Дата	Б.з.д. 431 – 404 жылдар
Орын	Құрлықтағы Грекия, Эгей теңізінің аралдары, Кіші Азия, Сицилия
Нәтиже	Спартаның жеңісі
Аумақтық өзгерістер	Афина империясының құлдырауы
Қарсыластар
Афина басшылық еткен Делос одағы Спарта басшылық еткен Пелопоннес одағы Парсы империясының қолдауымен
Қолбасшылары
Перикл Клеон Никий Алкивиад Архидам II Брасид Лисандр
Шығындар
Кем дегенде 18 070 жауынгер белгісіз

Екінші Пелопоннес соғысы (б.з.д. 431–404), көбінесе жай ғана Пелопоннес соғысы (көне грекше: Πόλεμος τῶν Πελοποννησίων, транслитерациясы: Pólemos tō̃n Peloponnēsíōn) деп аталады, бұл грек әлеміндегі үстемдік үшін Афина мен Спарта және олардың одақтастары арасында болған соғыс. Соғыс Парсы империясының Спартаға қолдау көрсету арқылы араласқанға дейін шешілмей тұрды. Лисандр бастаған Спарта флоты (Парсыдан алынған субсидиялармен салынған) ақырында Афинаны жеңіп, Грекиядағы Спартаның гегемония кезеңін бастады. Ежелгі Афина мен Спарта сияқты қала-мемлекеттер арасында ежелден бері қайшылықтар болған. Бұл қайшылықтардың едәуір бөлігі мемлекеттердің саяси құрылымдарының айырмашылығынан туындады. Ежелгі Афина демократия ретінде танылса, Спартада билік олигархияның қолында болды. Одақтас полистерде екі жақ та өздеріне ұқсас мемлекеттік жүйені орнықтыруға тырысты. Саяси қайшылықтарды тіпті халықтың шығу тегі де ушықтырды: афиналықтар (сондай-ақ олардың көптеген одақтастары) ионийліктер болса, ал спарталықтар мен олардың одақтастары негізінен дорийліктер еді. Тарихшылар әдетте соғысты үш кезеңге бөледі.

Бірінші кезеңі (б.з.д. 431–421) Спарта патшасы Архидам II-нің атымен аталған Он жылдық соғыс немесе Архидам соғысы деп аталды; ол Пелопоннес лигасының (Спартаның одақтастары желісі) толық гоплит әскерімен Аттикаға бірнеше рет басып кірді. Афинаның Ұзын қабырғалары бұл стратегияны тиімсіз етті, ал Делос лигасындағы Афинаның қуатты флоты Пелопоннес жағалауына шабуыл жасап, Спартаға қарсы көтерілістерді өршітуге тырысты. Б.з.д. 421 жылы Никий бітімі жасалып, ол б.з.д. 413 жылға дейін созылды. Бұл уақытта бірнеше делдалдық шайқастар болды, оның ішінде б.з.д. 418 жылы Спарта Элида, Мантинея (екеуі де бұрынғы Спарта одақтастары), Аргос және Афинадан құралған біріккен әскерді жеңген Мантинея шайқасы. Ең маңызды оқиға — б.з.д. 415–413 жылдар аралығындағы Сицилия жорығы болды, онда Афина Спартаның одақтасы Сиракузыны басып алмақ болып, өзінің флотын дерлік толықтай жоғалтты.

Сицилия апаты соғыстың үшінші кезеңін (б.з.д. 413–404), яғни Декелея соғысы немесе Иония соғысы деп аталатын кезеңді бастады. Бұл кезде Парсы империясы Спартаны қолдап, Парсы соғыстары аяқталғаннан кейін Делос лигасына қосылған Кіші Азиядағы грек қалаларының үстемдігін қайтарып алмақ болды. Парсы қаржысының көмегімен Спарта Лисандр басқарған үлкен флот жасақтап, Эгей теңізінде, әсіресе б.з.д. 405 жылы Эгоспотамоста, бірқатар шешуші жеңістерге жетті. Келесі жылы Афина берілу актісіне қол қойып, бүкіл империясынан айырылды. Лисандр Делос лигасының бұрынғы мүшелеріне, соның ішінде Афинаға, қуыршақ олигархияларды орнатып, Афинада бұл режим «Отыз тиран» деп аталды. Пелопоннес соғысынан кейін он жылдан соң Коринф соғысы (б.з.д. 394–386) басталды; ол нақты шешімсіз аяқталғанымен, Афинаның Спартадан тәуелсіздігін қалпына келтіруге көмектесті.

Пелопоннес соғысы ежелгі грек әлемін өзгертті. Соғысқа дейін Грекияның ең күшті қала-мемлекеті болған Афина дерлік толық бағындырылған күйге түсті, ал Спарта Грекияның жетекші билеуші мемлекет ретінде орнықты. Соғыстың экономикалық шығындары бүкіл Грекияға әсер етті, Пелопоннес аймағында кедейшілік жайлап, Афина күйреп, соғысқа дейінгі дәуірдегі әл-ауқатын ешқашан қалпына келтіре алмады. Сонымен қатар, соғыс грек қоғамына да астарлы өзгерістер әкелді. Демократиялық Афина мен олигархиялық Спарта арасындағы қақтығыс, олардың әрқайсысы басқа мемлекеттердегі өздеріне ыңғайлы саяси топтарды қолдағандықтан, грек әлемінде соғысты жиі оқиғаға айналдырды. Ежелгі грек соғысы бастапқыда шектелген әрі формалды сипатта болғанымен, Пелопоннес соғысы қала-мемлекеттер арасындағы жаппай қырғынға айналып, зорлық-зомбылыққа толы болды. Діни және мәдени тыйымдарды бұзып, ауыл шаруашылығын күйретіп, бүтіндей қалаларды қиратып, Пелопоннес соғысы б.з.д. V ғасырдың және Грекияның алтын дәуірінің қайғылы аяқталуын көрсетті.

Тарихи дереккөздер

Фукидид

"Пелопоннес соғысының сегіз кітабы", авторы — Фукидид Олор ұлы. Түпнұсқа грек тілінен тура әрі мұқият аударған — марқұм Девоншир графының хатшысы Томас Гоббс» (Хоутон кітапханасы).

Пелопоннес соғысы — замандастарының айтарлықтай көп куәгерлік деректері сақталған алғашқы әскери қақтығыс. Бұл соғыстың негізгі тарихи дереккөзі — Фукидидтің «Пелопоннес соғысының тарихы» атты еңбегі. Оның еңбегі тарихи ғылымның дамуына зор ықпал етіп, Пелопоннес соғысын және сол кездегі әлемді қазіргі заманда қалай қабылдайтынымызға айтарлықтай әсер етті. Ол бұл еңбегін соғыс басталысымен жаза бастағанын, деректерін тікелей куәгерлерден алғанын және өзі де көрген оқиғаларды қамтығанын атап көрсетеді. Соғыстың алғашқы кезеңінде шайқасқан афиналық болған Фукидид б.з.д. 423 жылы жер аударылып, өмірінің қалған бөлігін Пелопоннес аймағында өткізіп, деректер жинап, еңбегін жазумен айналысты. Ғалымдар Фукидидті сенімді әрі екі жаққа да бейтарап деп санайды. Бір ерекшелігі — оның еңбегіндегі ұзақ баяндамалар, олардың өзі де бұл сөздердің дәлме-дәл жазбасы емес, жалпы айтылған ойларды өз түсінігімен жеткізгенін мойындайды. Еңбек соғысқа дейінгі бірнеше жылды қамтып, оның басталу себептерін түсіндіріп, содан кейін оқиғаларды жыл сайын баяндайды. Фукидид еңбегінің басты кемшілігі — оның толық аяқталмағаны: мәтін б.з.д. 411 жылы соғыстың аяқталуынан жеті жыл бұрын үзіліп қалады.

Бұл оқиғаны Фукидидтің замандасы Ксенофонт жалғастырды, оның «Грек тарихы» еңбегінің бірінші кітабында баяндалды. Ксенофонттың еңбегі — Фукидидтің дәстүрлі түсінігіндегі «тарих» емес, керісінше оқиғалармен таныс оқырманға арналған естеліктерге ұқсайды. Бұл еңбек Фукидидтің соңғы сөйлемінен бірден басталып, соғыстың аяқталуы мен оның салдарын баяндайды. Афинада дүниеге келген Ксенофонт әскери қызметін жалдамалы сарбаз ретінде Парсы империясында және Кіші Азия, Фракия мен Грекияда Спарта жағында соғысып өткізді. Осы әрекеттері үшін Афинадан қуылып, Спартада өмір сүрді, онда соғыстан шамамен 40 жыл өткен соң «Грек тарихын» жазды. Оның еңбегі әдетте Спартаға бүйрегі бұрады деп есептеледі. Ксенофонттың еңбегі өте біржақты және өзіне жағымсыз ақпаратты жиі елемейді; мысалы, Эллада тарихында үлкен рөл атқарған Пелопид пен Эпаминонд туралы мүлдем дерлік айтпайды. Сондықтан тарихшылар оның еңбегін аса сақтықпен пайдаланады.

Қалған көне еңбектер соғыс туралы кейінірек жазылған және бізге тек үзінділер күйінде жеткен. Сицилиялық тарихшы Диодор Сицилиялық өзінің «Тарихи кітапханасының» 12 және 13-кітаптарында соғыс туралы қысқаша баяндама ұсынады. Б.з.д. I ғасырда жазылған бұл еңбектердің дереккөзі соғыстан кейінгі ғасырда жазылған Эфордың әмбебап тарихы болған деген пікір бар, бірақ бұл еңбек қазіргі уақытта жоғалған. Оның еңбегі тарихшылар тарапынан түрліше бағаланады, бірақ оның басты құндылығы — Ксенофонттың баяндауынан бөлек оқиғалардың өзге қырын ұсынатын жалғыз шығарма болуы.

Рим-грек тарихшысы Плутарх өзінің «Салыстырмалы өмірнамалар» соғыстағы төрт ірі қолбасшының (Перикл, Никий, Алкивиад және Лисандр) өмірбаянын жазды. Плутархтың басты назары осы адамдардың мінезі мен адамгершілігіне аударылғанымен, ол соғыс барысына қатысты басқа дереккөздерде кездеспейтін кейбір мәліметтерді де келтіреді. Плутарх бірінші кезекте өмірбаяншы және моралист болғанымен, қазіргі заманғы тарихшылар оның еңбектерінен пайдалы ақпарат алады. Б.з. I ғасырында жазылған бұл еңбегін Плутарх қазіргі кезде жоғалып кеткен деп есептелетін ертеректегі еңбектерге сүйене отырып жазған.

Соғыс туралы мәліметтердің шектеулі бөлігі эпиграфика мен археологиядан алынады, мысалы, Амфиполь қабырғалары мен Брасидтың қабірі, олар XX ғасырда қазылып алынған. Соғыс кезінде салынған кейбір ғимараттар мен өнер туындылары біздің заманымызға дейін сақталған, мысалы, Афинадағы Эрехтейон ғибадатханасы мен Гегесоның құлпытасы. Бұлар әскери әрекеттер туралы ақпарат бермегенімен, соғыс кезіндегі азаматтық өмірді көрсетеді. Афиналық Аристофанның бірнеше пьесалары (әсіресе «Бейбітшілік» пен «Лисистрата») соғыс кезінде жазылып, сол дәуірде қойылған, бірақ олар тарихи емес, сатиралық шығарма ретінде саналады.

Пентеконтаэтия (елужылдық кезең)

Фукидид Спарта Пелопоннес соғысын б.з.д. 431 жылы «афиналықтардың күшеюінен қорыққаны үшін» бастаған деп есептеді, өйткені ол кезде «Афина Элладаның көп бөлігін бағындырып үлгерген еді». Шынында да, Пелопоннес соғысы басталар алдындағы елу жылдық кезең Афинаның Жерорта теңізіндегі ең күшті мемлекетке айналуымен ерекшеленді. Афина империясы бастапқыда Делос аралында қазынасы орналасқан Делос лигасы деп аталатын шағын полистер тобы ретінде құрылды — бұл лига грек-парсы соғыстарының аяқталғанын қамтамасыз ету мақсатында құрылған еді. Б.з.д. 480 жылы парсылардың Грекияға басып кіруін тойтарып, Афина тез арада Иония мен Эгей архипеллагында парсыларға тәуелді аймақтарда Парсыларға қарсы соғысты жалғастырған грек мемлекеттерінің одағының көшбасшысына айналды. Мұның соңы Афинаның бірте-бірте империяға айналу кезеңімен аяқталды. Бұл кезең Фукидид атаған Пентеконтаэтия («елу жылдық») деп аталады. Афина парсыларға қарсы агрессивті соғыс жүргізіп, басқа қалаларға үстемдік ете бастады - Афина бастапқыда Делос лигасында көшбасшы рөлінде болса, кейінірек ол өз билігіне Спарта мен оның одақтастарынан басқа бүкіл Грекияны қаратты да, тарихта «Афиналық империя» деп аталатын кезең басталды. Ғасырдың ортасында парсылар Эгей теңізі жағалауындағы иеліктерінен бас тартуға мәжбүр болып, олар Афинаға тәуелді болды. Сонымен қатар, Афинаның күші едәуір өсті: бұрынғы тәуелсіз одақтастары тәуелді мемлекеттерге айналып, алым-салық төлеуге міндетті болды. Бұл қаражат Афинаға қуатты флот ұстауға мүмкіндік берді, ал ғасырдың ортасынан бастап ол қаладағы ауқымды қоғамдық ғимараттар салуға және қаланы көріктендіруге де пайдаланылды, бұл өз кезегінде наразылық туғызды.

Афина мен Пелопоннес мемлекеттері (оның ішінде Спарта) арасындағы қайшылықтар Пентеконтаэтияның басында-ақ басталды. Парсылар Грекиядан кеткеннен кейін, Спарта Афина қабырғаларын қалпына келтіруге жол бермеуге тырысты (қабырғасыз Афина құрлықтық шабуылдарға осал болып, Спартаға тез бағынар еді), бірақ бұл әрекеті сәтсіз аяқталды. Фукидидтің айтуынша, спартандықтар сол кезде ешқандай шара қолданбағанымен, олар «өз мақсаттарына жете алмағандарына іштей қатты қапаланды».

Мемлекеттер арасындағы қақтығыс б.з.д. 465 жылы Спартада илоттардың көтерілісі кезінде қайтадан басталды. Спартандықтар бұл көтерілісті басуға барлық одақтастарынан, оның ішінде афиналықтардан да көмек сұрады. Афина 4000 гоплиттен тұратын әскер жіберді, бірақ олар келгеннен кейін Спарта «көмек қажет емес» деп, афиналықтарды үйлеріне қайтарып жіберді (қалған одақтастар қала берді). Фукидидтің айтуынша, спартандықтар афиналықтардың көтерілісшілер жағына өтіп кетуінен қауіптеніп, олардан бас тартты. Бұған ашынған Афина Спартамен одағын бұзды. Ақыры көтерілісші илоттар өлтірілмеу және жер аударылу шартымен берілуге мәжбүр болды; Афина оларды Коринф шығанағының ең тар жерінде орналасқан стратегиялық маңызды Навпакт қаласына қоныстандырды. Бұл оқиғалардың нәтижесінде ашынған афиналықтар Спартамен одақтан шығып, оның ежелгі қарсыласы Аргоспен және Фессалиямен одақ құрды.

Б.з.д. 459 жылы Афина Пелопоннес одағына кіретін көршілері — Мегара мен Коринф арасындағы соғысты пайдаланып, Мегарамен одақ келісімін жасады. Осылайша, афиналықтар Коринф мойнағы мен Коринф шығанағында стратегиялық маңызды тірекке ие болды; бұған қоса, Афинаның Беотиядағы ықпалы артты. Мұның бәрі Спартаның соғысқа кіруіне әкеліп соқты және «Бірінші Пелопоннес соғысы» деп аталатын 15 жылдық қақтығыс басталды. Бұл соғыста Афина Аттиканың сыртындағы құрлықтық Грекияда өз иеліктерінен (оның ішінде Мегара мен Беотия) бас тартып, Спартаның бақылауына беруге мәжбүр болды, дегенмен Афина одағы құрамында Эгина аралы қала берді. Б.з.д. 446/445 жылғы қыста қол қойылған «Отыз жылдық бейбітшілікпен» ресми түрде аяқталды және екі мемлекетке де өз одақтастарына бақылау жүргізу құқығын мойындады.

Бейбітшілік келісімін бұзылуы

Афина Эгей теңізі алабында өз үстемдігін орнатып, Қара теңіз маңындағы ықпалын күшейтіп жатқанда, Спарта мен оның одақтастары афиналықтардың іс-әрекеттеріне әзірге төзімділік танытты. Алайда, қуатты флоты мен мол ресурстары бар Афина Ұлы Грекияға (Оңтүстік Италия мен Сицилияға) ықпалын күшейте бастады. Афинаның батысқа қарай жылжуы Коринф үшін өлім қаупін төндірді, өйткені оның бүкіл саудасы батыс бағытында жүргізіліп келді, бұл Спартаның оқшаулануына және жалпы Пелопоннес одағына ауыр соққы болып тиді. Бұған не Спарта, не Коринф шыдай алмай, Афина экспансиясына қарсы барынша күшті шаралар қолдана бастады.

Отыз жылдық бітім алғаш рет б.з.д. 440 жылы сынға түсті. Сол жылы Афинаның қуатты одақтасы Самос Афинаға қарсы көтеріліс жасады. Көтерілісшілер тез арада парсы сатрапынан қолдау тапты, ал Афина империясы бойынша көптеген көтерілістер шығу қаупіне тап болды. Спарта, егер араласпақ болса, империя тағдырын шешетін үлкен соғыстың басталуына себепші болар еді. Сондықтан Спарта өз одақтастарының құрылтайын шақырып, Афинамен соғыс мүмкіндігін талқылады. Спартаның қуатты одақтасы Коринф соғысқа араласуға қарсы болды, құрылтай Афинаға қарсы соғыс ашпауға дауыс берді. Афиналықтар көтерілісті басты, сондықтан бейбітшілік сақталды.

Соғысқа тікелей себеп болған оқиғалар Афина мен Коринф арасындағы қатынастарға байланысты еді. Коринф өз отары — Керкирадан жеңілгеннен кейін, Керкира ешбір жаққа одақтас болмаған теңіз алпауыты болғандықтан, Коринф одақтас флот құра бастады. Бұл Афинаны алаңдатты, Керкира Афинадан көмек сұрап одақтасуды ұсынды. Афина Керкира мен Коринфпен келіссөздер жүргізіп, Керкирамен қорғаныс одағына кірді. Сибота шайқасында Афинаның бірнеше кемесі Коринф флотына Керкирааны басып алуға жол бермей, маңызды рөл атқарды. Отыз жылдық бейбітшілікті сақтау үшін Афина кемелеріне Коринф Керкираға басып кірмейінше соғысқа араласпауға бұйрық берді. Алайда Афина кемелері шайқасқа араласып, қосымша афиналық триремалардың келуі Коринфті өз жеңісін пайдаланып кетуден бас тартуға мәжбүр етті, сол арқылы Керкира мен Афина флотын түгелдей құтқарды.

Осыдан кейін Афина өзінің одақтасы әрі Коринфтың отары болған Халкидики түбегіндегі Потидеяға қабырғаларын бұзуды, кепілдікке адамдарды Афинаға жіберуді, Коринф магистраттарын қызметтен босатып, Коринфтен жаңа магистраттарды қабылдамауды бұйырды. Бұған ашынған Коринф Потидеяны көтеріліске шақырып, көтерілсе оларды қолдайтынын айтты. Потидея шайқасы кезінде Коринф Потидеяға жасырын әскер жіберіп көмек көрсетті. Бұл іс жүзінде Отыз жылдық бейбітшілікті бұзу еді, өйткені ол келісім бойынша Делос лигасы мен Пелопоннес лигасы бір-бірінің ішкі ісіне араласпауы тиіс болатын.

Бұдан әрі жағдайды ушықтырған оқиға Афинаның б.з.д. 433/2 жылы Мегара азаматтарына (бірінші Пелопоннес соғысынан кейін Спартаға қайтадан қосылған одақтас қала) сауда санкцияларын енгізуі болды. Мегаралықтардың Гиера Оргас жерін қорлады деген айып тағылған еді. Бұл санкциялар, Мегаралық псефизм деп аталады, Фукидид тарапынан назарға алынбаған, алайда кейбір заманауи экономикалық тарихшылар Мегараның гүлденген Афина империясымен сауда жасауына тыйым салу Мегараға экономикалық күйреу әкелетінін айтып, бұл санкцияларды соғыстың негізгі себептерінің бірі ретінде қарастырады. Афинаны соғыстың басталуына кінәлі деп санайтын тарихшылар осы оқиғаны басты себеп ретінде көрсетеді. Мәселе мынада еді: енді Афина мегаралық прецедентті пайдаланып, кез келген сылтаумен басқа мемлекеттердің кемелеріне өз порттарын жаба алатын еді. Осылайша, соғыссыз-ақ, Афина қалаған қалаға өз шарттарын қабылдатқызып, жеңілдіктерге қол жеткізе алатын еді. Спарта үшін кеме қатынасы еркіндігін сақтау аса маңызды болды, өйткені оның күшті флоты жоқ болатын. Спартадан келген бірнеше делегация бір ғана мәселені қайта-қайта көтеріп отырды — мегаралық псефизманы дереу жоюды талап етті. Спартаға қарсы мегаралық декретті ресми түрде жою емес, тек оның орындалмауы да жеткілікті еді. Бұл жағдайда бұл ақылға қонымды ымыралы шешім болар еді. Дәл осы кезеңде белгісіз жағдайда Мегарада Спартаға жіберілген афиналық елші қаза тапты. Содан кейін Афина халық жиналысы Мегараға соғыс жариялау туралы шешім қабылдады, ал мегаралық псефизманы жою мәселесі енді қозғалмады.

Коринфтің өтінішімен 432 жылы Спартада Пелопоннес лигасының мүшелері, әсіресе Афинаға наразылық білдіргендер, Спарта жиналысына шақырылып, өз шағымдарын жеткізді. Бұл жиында шақырылмаған Афина делегациясы да сөз сөйлеуге рұқсат сұрап, ақыры Афиналықтар мен Коринфтіктер арасындағы пікірталасқа ұласты. Фукидидтің айтуынша, Коринфтіктер Спартаның осы уақытқа дейін әрекетсіздігін айыптап, егер Спарта әрекетсіз қала берсе, оның өзіне одақтассыз қалып, Афинаның ықпалына түсуі мүмкін екенін ескертті. Бұған жауап ретінде Афиналықтар Спарталықтарға Афинаның соғыс кезіндегі жетістіктері мен Парсыға қарсы күресін еске салып, мұндай қуатты мемлекетпен соғысудың қауіпті екенін айтып, Отыз жылдық бейбітшілікте көзделгендей аралық сотқа жүгінуді ұсынды. Осыдан кейін барлық одақтас елдердің елшілері жиналыстан шығып кетті. Спартандықтар өзара соғыстың артықшылықтары мен кемшіліктерін саралай бастады. Патша Архидам ІІ бірінші дәрежелі әскери алпауытымен соғыстың нәтижесі бұлыңғыр болғандықтан, абайлап саясат ұстануға шақырды. Ол қуатты флот болмаған жағдайда дипломатиялық жолмен әрекет етуге, одақтың экономикалық және әскери күшін арттыруға кеңес берді. Ол соғысқа қарсы шықса да, соғысқа құмар эфор Сфенелаидтың пікірі Спарта экклезиясында басым түсті - ол дереу соғыс жариялап, күтпеген жерден жеңіске жетуді, сөйтіп одақтық борышын орындауды ұсынды. Ақыры, Спарта жиналысы Афиналықтардың бейбітшілікті бұзды деп айыптап, соғыс жариялады. Афинаға бірнеше ультиматум қойылды, олардың ішінде әдейі орындалмайтын талаптар болды: Алкмеонидтер әулетін қуып жіберу (Периклдің анасы осы әулеттен шыққан, оған үнемі «Килон қарғысы» деп аталатын оқиға еске салынып отырды), Афина теңіз одағын тарату, Потидея қоршауын тоқтату, Эгина тәуелсіздігін мойындау және Мегараға Афинамен сауда жасауға тыйымды алып тастау.

Архидам соғысы

Қақтығыстың алғашқы кезеңі (б.з.д. 431–421 жылдар) тарихнамада дәстүрлі түрде Архидам соғысы деп аталады. Бұл атау Пелопоннес одағының біріктірілген әскерлеріне қолбасшылық жасаған спартан патшасы Архидам II-нің есімімен байланысты.

Спарта мен оның одақтастары (Коринфтен басқа) негізінен құрлықта соғыс жүргізуге қабілетті еді және оларды жеңу өте қиынға соғатын (әсіресе аңызға айналған Спарта әскері арқасында). Олар өте үлкен әскер жинай алатын еді; одақ көшбасшысы ретінде спартандықтар керемет жауынгерлер ретінде танымал еді. Ал Пелопоннес одағының флоты афиндық флоттың үштен бір бөлігіне ғана тең болып, оған қарсы тұра алмайтын.

Афина империясы Аттика түбегінде, яғни Грекияның құрлықтық бөлігінде орналасса да, Эгей теңізіндегі аралдарға дейін таралған еді. Осыған байланысты олар басқа стратегия дайындады. Афина өз байлығын осы аралдардан алынатын алым-салықтан жинады. Афина империясы теңіз флоты арқылы өз билігін сақтап тұрды. Сондықтан екі жақтың да шешуші шайқас жүргізуге мүмкіндігі аз болды.

Архидам соғысы кезінде Спартаның стратегиясына сәйкес алдымен Аттикаға басып кіріп, Афина маңындағы жерлерге шабуыл жасап, жерлерді ойрандап, шешуші шайқаста афиндік әскерді талқандауды көздеді. Бұл шабуылдар Афинаның айналасындағы егістік жерлерді қиратты, бірақ Афина теңізге шығатын жолдарын сақтап қалды да, айтарлықтай зардап шеккен жоқ. Аттика халқы өз фермаларын тастап, Афинаны порт Пиреймен жалғайтын Ұзын қабырғалар ішіне көшті. Соғыстың алғашқы жылының соңында Перикл өзінің әйгілі «Жерлеу сөзін» айтты (431 ж. б.з.д.).

Соғыс Спарта одақтастары — Фивылықтардың — Платея атты шағын қалаға 431 жылы 4 сәуірде күтпеген шабуылынан басталды. Бұл қала Беотияда орналасқанымен, ежелден Афинаның одақтасы еді. Ал фивылықтар Платеяны өз бақылауына өткізіп алмаса да, ең болмағанда оны беотиялық қалалар одағына қайтаруды көздеді. Қала қабырғалары соғыссыз уақыттағыдай күзетсіз болғандықтан, фивылықтардың 300-ден аса жауынгері мен екі беотарх басшылық еткен жасақ жасырын кіріп, платеяліктерді басқа беотиялық қалалармен одақтас болуға шақырды. Шабуылдаушылар бастапқыда тым агрессивті әрекет жасамады, тек базар алаңын басып алып, жергілікті жақтастарының қолдауына сенім артқандай болды. Дегенмен, олардың есебі дұрыс шықпады: платеяліктер қайта топтасып, беотиялықтардың саны аз екенін білген соң шабуылға шықты. Қысқа түнгі ұрыста фивылықтардың бір бөлігі жойылды, бір бөлігі қаладан шығып кете алды, ал қалған көпшілігі (180 адам) тұтқынға алынды. Негізгі фивы күштері кейінірек келіп жеткенде, олар қаланың айналасын тастап кетуге мәжбүр болды, бірақ тұтқындардың өмірі сақталады деген шарт қойылды. Фивылықтар кеткеннен кейін платеяліктер келісімді бұзып, тұтқындарды түгелдей өлтіріп тастады.

Б. з. д. 431 жылдың мамыр айында пелопоннес әскерінің алпыс мыңдық жасағы Аттикаға басып кіріп, Афинаның айналасындағы жерлерді ойрандады. Б. з. д. 427 жылға дейін осындай шабуылдар жыл сайын (б. з. д. 429 жылдан басқа жылдары) қайталанып отырды, бірақ олардың әрқайсысы шамамен үш аптаға ғана созылды; ең ұзақ шабуыл (б. з. д. 430 жылы) қырық күнге ғана жалғасты. Оның себебі пелопоннес әскері бұрынғы гоплит соғыстарының дәстүріне сай негізінен азаматтық жасақ болғандықтан, сарбаздар үйіне оралып, егін жинауға қатысуы тиіс еді. Бұған қоса, спарталықтардың илоттарды (құлдарды) үнемі бақылауда ұстауы қажет болды, өйткені Спарта әскерлерінің ұзақ уақыт бойы болмауы олардың көтерілісіне әкеліп соғуы мүмкін еді.

Афиналықтардың стратегиясын бастапқыда стратег Перикл басқарды. Ол Афиналықтарға Спартаның әлдеқайда көп әрі жақсы дайындалған гоплиттерімен ашық шайқастан аулақ болып, оның орнына Афина қарсыласынан айтарлықтай көп және жақсы дайындалған флотын соғыстың негізгі құралы ретінде пайдалануы тиіс болды. Жау шапқыншылығы болған жағдайда Аттикадағы ауылдық аймақтардың тұрғындары үйлерін тастап, Афина қорғандарының артына жасырынуы керек еді, ал азық-түлік пен басқа да тауарлар қалаға тек теңіз арқылы жеткізілуі тиіс болатын. Афинаның қаржылық жағдайы, ең алдымен одақтастары төлеген алымдардан құралғандықтан, олар мұндай тактиканың сәтті болатынына сенді. Афиналық флот — Грекияның ең қуатты теңіз күштері өзінің пелопоннес флотынан басым екенін дәлелдеп, екі шайқаста — Рион мүйісі мен Навпакт түбіндегі шайқастарда (б.з.д. 429 жыл) жеңіске жетіп, Пелопоннес жағалауына шабуыл жасай бастады.

Спартандықтардың шабуылы афиналықтарды өздерінің бастапқы жоспарына сәйкес Аттика халқының барлығын қаланың қорғандарына эвакуациялауға мәжбүр етті. Қаланың ішінде босқындардың көптеп келуі халықтың тығыз орналасуына және халықтың көпшілігінің қарапайым баспанасының жоқтығына әкелді.

Б.з.д. 430 жылы босқындарға лық толған Афинада індет өршіді (Фукидидтің мұқият сипаттап жазған белгілері бұл ауруды, бәлкім, сүзек ауруы деп көрсетеді; кейбір ғалымдар бұл ауруды оба ауруы деп те есептейді; қазіргі молекулалық-генетикалық әдістер аурудың іш сүзегінің қоздырғышы (Salmonella enterica subsp. enterica serovar Typhi) арқылы таралғанын дәлелдеді). Оба халық тығыз орналасқан қалада тез таралып, ұзақ мерзімде Афинаның жеңілуіне айтарлықтай әсер етті. Ауру 30 000-нан астам азаматты, теңізшілер мен сарбаздарды, соның ішінде Перикл мен оның ұлдарын қырып кетті. Афинаның халқының шамамен үштен бірі мен екіден екісі аралығында адам шығыны болды. Соған сәйкес, Афинаның адам ресурсы күрт азайды, тіпті жалдамалы әскерлер індет жайлаған қалаға жалданудан бас тартты. Аурудан қорыққандықтан, Спартаның Аттикаға басып кіруі тоқтатылды, өйткені олардың сарбаздары індет жұқтырған дұшпанмен байланысудан бас тартты.

Перикл қайтыс болғаннан кейін, афиналықтар оның консервативті, қорғаныс стратегиясынан біраз алыстап, Спарта мен оның одақтастарына соғыс ашу бағытында агрессивті стратегияға көшті. Дәл осы уақытта Афина демократиясында агрессивті топтардың көсемі Клеон ерекше рөл атқара бастады. Соғысты неғұрлым агрессивті жүргізуді және Периклдің қорғанысқа бағытталған саясатын доғаруды жақтаған Клеонның ықпалы айтарлықтай артты. Клеон ең алдымен Афина қоғамындағы радикалды-демократиялық элементтерге, әсіресе қалалық сауда мен қолөнер топтарына сүйенді. Жер иелері мен Аттикалық шаруаларға сүйенген және соғысты тоқтатып, бейбіт келісім жасауға ұмтылған бай жер иесі Никий басқарған қалыпты партия болды. Афинаның жағдайы біртіндеп жақсара бастағандықтан, Клеонның тобы біртіндеп Халық жиналысында үлкен ықпалға ие бола бастады.

Афина көптеген қиындықтарға қарамастан, соғыстың алғашқы кезеңіндегі ауыр соққыларға төтеп бере алды. Қулыққа толы жаңа стратег Демосфеннің (кейінгі атақты шешен Демосфенмен шатастырмау керек) әскери қолбасшылығымен Афиналықтар Пелопоннес жағалауын теңізден шауып, бірнеше жеңістерге жетті. Б.з.д. 429 жылы көтеріліс жасаған Потидеяны ақырында басып алды. 427 жылы Лесбос аралындағы көтеріліс те сәтсіз аяқталды, сол кезде афиналықтар аралдың басты қаласы — Митиленаны басып алды. Сол бекіністердің бірі Пилостың жанындағы Сфактирия аралында орналасқан болатын, онда соғыстың бірінші кезеңінде Афина бағы ашылды. Клеонның ұсынысымен Афинаның Халық жиналысы тіпті аралдағы барлық ересек ерлерді өлтіру және әйелдер мен балаларды құлдыққа сату туралы шешім қабылдады; дегенмен, келесі күні бұл шешім өзгертіліп, тек олигархияны қолдаған мың адамды өлім жазасына кесу туралы шешім қабылданды.

Б.з.д. 427 жылы Керкира аралында қанды қақтығыстар басталды. Себебі, Лесбос аралындағыдай, жергілікті ақсүйектер мен демократияны жақтаушылар арасындағы өшпенділік еді. Азамат соғысында демократтар жеңіске жетіп, қарсыластарын қырып-жойды; арал Афина алпауыт мемлекетінің құрамында қалды, бірақ ол қатты әлсіреді. Сол жылы, б.з.д. 427 жылы, ұзаққа созылған қоршаудан кейін Пелопоннес әскерлері мен Фивы әскерлері Платеяны басып алды. Қалған қорғаушылар өлім жазасына кесіліп, ал қала қиратылып тасталды.

Б.з.д. 426 жылдан бастап Афина соғыс барысында бастаманы өз қолына алды. Бұған 427 жылы форостың (одақтастардан алынатын алым-салық) шамамен екі есе көбеюі ықпал етті. Сонымен қатар, 427 жылы шағын афиналық эскадра Сицилияға жіберіліп, одақтас қалалардың (әсіресе Регияның) көмегімен ондағы спарталық одақтастарға қарсы сәтті әскери әрекеттер жүргізді. Қайратты стратег Демосфеннің басшылығымен Афина Грекияның өз ішінде де бірқатар жетістіктерге жетті: соғыс Беотия мен Этолия жеріне ауыстырылды — Ольпы түбінде 3000 гоплиттен тұратын пелопоннес әскері талқандалды; Никий Лаконикадан оңтүстікке қарай орналасқан Китира аралын басып алды; Пелопоннес жағалауында тірек бекеттерінің желісі құрылды. Б.з.д. 424 жылы афиналық әскерлер ел ішіндегі өз жақтастары — демократтардың қолдауына үміттеніп, екі жақтан Беотияға басып кіруді жоспарлады.

Пилос маңындағы пост Спартаның құлдарға (илоттарға) тәуелділігін шебер пайдаланды; спарталық азаматтар сарбаз болуға дайындалып жатқанда, егін егіп, шаруа істейтін солар еді. Пилостың посты илоттардың қашып келетін жеріне айналды. Сондай-ақ, Афина постының маңында тұрған илоттардың көтеріліс шығара ма деген қорқыныш Спартаны бұл бекініске шабуыл жасауға итермеледі. Б.з.д. 425 жылы Пилос түбіндегі шайқаста Демосфен спарталықтарды алдап, Сфактирия аралындағы спарталық әскерді қоршауға алды. Ол оларды берілуге көндірмекші болды. Бірақ бірнеше аптадан кейін ол оларды тізе бүктіре алмады. Оның орнына тәжірибесіз Клеон бұл істі өзі аяқтаймын деп халық жиналысында мақтанып шығып, Сфактирия түбіндегі шайқаста үлкен жеңіске жетті. Күтпеген оқиғада Афина әскері қоршап алған 300 спарталық гоплит берілуге мәжбүр болды солардың ішінде 120 асыл спартиаттар . Осылайша Спартаның жеңілмейтіндігі туралы аңызға үлкен соққы тиді. Спартаға жасалған соққы күшті болғаны сонша, сондықтан спартандықтар бітім келісімін ұсынды. Алайда, Афиналықтар жақын арада түпкілікті жеңіске жетеміз деп күтіп, келісімге келмеді. Бұл шешімге Сфактирия құлағаннан кейін соғысты жалғастыруды жақтайтын партияның басшысы Клеонның Афинаның ең ықпалды саясаткеріне айналуы да өз әсерін тигізді. Афиналықтар Сфактириядағы тұтқындарды Афинаға әкеліп, егер Пелопоннес әскері Аттикаға тағы басып кірсе, оларды өлтіреміз деп шешті.

Дегенмен, көп ұзамай Афина Пелопоннес одағының күшін бағаламағаны белгілі болды. Спартандықтар Аттиканы тонауды тоқтатқанымен, афиналықтар сәтсіздіктерге ұшырай берді: Коринфке жасалған қону әрекеті қарсылас тарапынан тойтарылды, Сицилияда жергілікті полистердің бірлесуі афиналықтарды елге қайтуға мәжбүр етті. Беотияны соғыстан шығару әрекеті де сәтсіз аяқталды: беотиялық билік демократтардың көтерілісін алдын ала білді де, Афинаның екі әскерінің бірін жеңіп, екіншісін Делий түбінде талқандады, сол шайқаста афиналық әскербасы Гиппократ қаза тапты. Афиналықтар үшін ең үлкен сәтсіздік Фракияда күтіп тұрды: спартаның қолбасшысы Брасид өзіне одақтастар мен илоттардан құралған әскер жинап, бүкіл Грекияны кесіп өтіп, Афинаның Фракиядағы отары — Амфипольге жорық жасады. Амфиполь маңайындағы бірнеше күміс кеніштерін бақылап отырған болатын, ал ол Афинаның әскери қорын толтыруда маңызды рөл атқарды. Афиналықтар Фукидидтің басқаруымен жасақ жібергенімен, ол кешігіп келіп, Брасидтің Амфипольді басып алуына тосқауыл бола алмады. Сол себепті Фукидид айыпталып, жер аударылды. Бұл жағдай оның екі тараппен де сұхбаттасып, соғыстың тарихын жазуына түрткі болды. Афиналықтар Амфипольді қайтарып алмақ болғанда, Брасид пен Клеон екеуі де қаза тапты (қараңыз: Амфиполь шайқасы). Спарталықтар мен афиналықтар тұтқындарды Брасид басып алған қалаларға айырбастауға келісіп, уақытша бітімге келді.

Никий бітім келісімі

Соғысты қолдаған басты қайраткерлердің бірі Клеон мен Брасидтың өлімімен бірге соғыс аяқталды. Дегенмен, бейбітшілік шарттарына қарамастан, тараптар бір-біріне басып алған аумақтарды қайтарған жоқ, тек тұтқындарды босатты. Елу жылға жасалған Никий бітім келісімі бар болғаны алты жылға ғана созылды. Бұл уақыт Пелопоннестің айналасында үздіксіз шағын қақтығыстармен өтті.

Б.з.д. 421 жылы жасалған Никий бітім келісімі деп аталатын келісімде негізінен бұрынғы жағдайды қалпына келтіру көзделді: Спарта өз тұтқындарын қайтарып алуы, сондай-ақ Фракиядағы тірек бекеттерінен кетуі тиіс еді. Оның орнына Афина Пелопоннес жағалауындағы бекіністерін тапсырып, бірақ Мегараның екі айлағының бірін өзінде қалдыруға рұқсат алды. Алайда, тараптар шарттардың барлығын орындамағандықтан, екі жақтың да көңілі көп ұзамай суыды. Спарта әскері Амфиполисте тұра берді және оны Афинаға қайтаруға еш ниеттенген жоқ. Сол уақытта Афина да Пилос бекінісін босатпады.

Бұған қоса, Спартаның одақтастары — әсіресе Коринф пен Фивы — өз мүдделері келісімде ескерілмегеніне ренжіді. Бұл Пелопоннес одағы ішінде елеулі шиеленіс тудырды. Осыған байланысты Спарта, Никийдің делдалдығымен, Афинамен жаңа одақ құрды, бірақ оның іс жүзінде ешқандай мәні болмады.

Бұл кезде Спарта белсенді әскери әрекеттерден бас тартты, бірақ оның кейбір одақтастары Пелопоннес одағынан шығу қажет деп есептеді. Олар Пелопоннес шығысындағы Спартаға тәуелсіз болған, демократиялық бағыттағы қуатты Аргос қаласының айналасына шоғырлана бастады. Себебі Аргос — өзі демократиялық қала және Спартаның ежелгі жауы — Спартаға қарсы одақты ұйымдастыра бастады. Соңында Аргос Афинамен де келісім жасап, амбициясы зор және ежелгі ақсүйек тектен шыққан Алкивиад Афинада Спартаға қарсы жаңа соғысқа дайындық жасап, Никийдің тепе-теңдік саясатын бұзды. Спарта бұған жауап ретінде Фивы мен Коринфпен одағын нығайтты; екеуі де Аргос одағына қосылмады. Осылайша, Аргос, Мантинея және Элида (оларда да Никий бейбітшілігіне наразылық нәтижесінде демократиялық күштер билікке келген) жаңа одақ құрды. Бастапқыда оған Коринф те қосылды, бірақ Афинамен даулардың жалғасуына байланысты Спарта жағына өтті. Бұл одаққа Афина аздап қолдау көрсетті және Пелопоннесте үстемдікке жетуге тырысты. Алайда б.з.д. 418 жылы Аргос, Мантинея, Аркадия және Афинаның біріккен күштері Мантинея шайқасында күйрей жеңілді; Мантинея шайқасы Пелопоннес соғысы кезінде Грекиядағы ең үлкен құрлықтағы шайқас болды. Шайқаста одақтастар бастапқыда сәттілікке жеткен, бірақ оны дамыта алмай, Спартаның таңдаулы күштеріне жеңіліп қалды. Бұл Спарта үшін толық жеңіс болды және қаланы стратегиялық жеңілістен құтқарды. Пелопоннес қалаларында Спарта одағының жақтастары жеңіске жетіп, олигархия орнады. Демократиялық альянс ыдырап, оның мүшелерінің көпшілігі қайтадан Пелопоннес одағына қосылды.

Б.з.д. 416 жылдың жазында, Спартамен бітім кезінде, Афина бейтарап Милос аралына басып кіріп, одан Спартаға қарсы одақтас болуды немесе жойылуды талап етті. Милостықтар бұл талапты қабылдамады, сондықтан афиналық әскер олардың қаласын қоршап, қыста басып алды. Қала құлағаннан кейін афиналықтар ересек еркектердің бәрін өлтіріп, әйелдер мен балаларды құлдыққа сатты - Афинаның Милос аралын бағындыруы және оның халқын жазалау әрекеті (барлық еркектерін өлтіріп, әйелдер мен балаларды құлдыққа сату) адамзатқа қарсы қылмыс ретінде саналды. Бұл қылмысты алғаш Диагор Милостік әшкерелеп айтса, кейінірек Фукидид өзінің атақты "Милос диалогында" баяндап берді.

Сицилия жорығы

Б.з.д. 415 жылғы афиналықтардың Сицилия жорығының картасы

Құрлықтағы Грекияда жеңіліске ұшыраған соң, афиналықтар назарын Сицилияға аударды. Бұл жерде орналасқан грек қалалары өте бай болатын, ал аралдың басты қаласы — Сиракузы — Афинадан аса кішкентай емес еді.

Соғыстың 17-ші жылында Афинаға Сицилиядағы одақтастары Сиракузы қаласының шабуылына ұшырағаны туралы хабар жетті. Сицилияны бағындыру Афинаға Пелопоннес одағынан үлкен артықшылық беріп, Афинаға орасан зор байлық әкелмек болды, әрі Спартаның ең маңызды одақтасы — Коринфтің саудасына ауыр соққы тигізер еді. Бұған дейінгі соғыстың кезеңінде Пилос, Керкира мен Навпакт маңында нығайған афиналықтар енді бұл бағытқа елеулі жорық әскерін жіберуді ойластыра бастады. Сиракузы — Сицилиядағы ең ірі қала еді. Оның халқы этникалық жағынан дорийліктер болатын (спарталықтар сияқты), ал афиналықтар және олардың Сицилиядағы одақтастары ионийліктер еді. Әскер жіберуге себеп — афиналықтардың одақтасы болған Сегеста (кей әдебиеттерде Эгеста) қаласының Селинунтпен соғыста көмек сұрауы еді, ал Селинунт Сиракузының қолдауына ие болатын.

Афиналықтар одақтастарына көмек көрсетуге міндеттіміз деп санады. Сонымен қатар, олар Сицилияны түгел жаулап алуды армандады — бұл идеяны әсіресе Алкивиад қолдады және ол жорыққа қолбасшылық етті. Жорыққа қолбасшы ретінде Никий, Ламах және Алкивиад тағайындалды. Жорыққа соңғы дайындықтар барысында Афина қаласындағы герма (діни мүсіндер) белгісіз адамдар тарапынан бүлінген. Осы оқиғадан кейін Алкивиад дінге қарсы қылмыс жасады деп айыпталды. Алкивиад өзін дереу соттауын талап етті, сол арқылы жорыққа шықпас бұрын өз кінәсіздігін дәлелдемек болды. Алайда, афиналықтар оны соттамай жатып жорыққа жіберді (көпшілік оны осылайша оңай құлату үшін істелді деп есептеді). Алкивиад Сицилияға келген соң, Афинаға сотқа шақырылды. Ол әділетсіз жазаға тартылудан қорқып, Спартаға қашып кетті. Сицилиядағы жорыққа енді Никий қолбасшылық ететін болды. Қашқан соң Алкивиад спарталықтарға афиналықтар Сицилияны Италия мен Карфагенді жаулап алуға арналған тірек алаңы ретінде пайдалануды, ал кейін сол жерлерден жиналған әскер мен байлықты Пелопоннеске қарсы соғысқа бағыттауды көздеп отыр деп хабарлады.

Афина әскері 100-ден астам триремадан және шамамен 5000 жаяу әскер мен жеңіл қаруланған жауынгерлерден тұрды. Атты әскер саны небәрі 30-ға жуық болғандықтан, үлкен әрі жақсы дайындалған сиракузылық атты әскерге төтеп бере алмады.

Сицилияға түскеннен кейін бірнеше қала Афина жағына өтті. Бірақ шабуыл жасаудың орнына, Никий кейінге шегінді. Осылайша, б.з.д. 415 ж. әскери маусым Сиракузыға айтарлықтай зиян келтірместен аяқталды. Қыс келген соң, афиналықтар қысқы тұрақтарына оралып, одақтастарды тартуға көшті. Бұл кідіріс Сиракузыға Спартадан көмек сұрауға мүмкіндік берді. Спарта қолбасшысы Гилиппты көмекке жіберіп, ол Сицилияға келген соң бірнеше қала-мемлекеттерден әскер жинап, Сиракузыға көмекке келді. Ол сиракузылық әскердің басына өтіп, бірнеше шайқаста афиналықтарды жеңіп, қаланы басып кіруден қорғап қалды.

Никий Афинаға қосымша күш сұрап хат жіберді. Демосфен бас қолбасшы ретінде жіберіліп, өз әскерімен Сицилияға келіп, Никийдің күштерімен бірікті. Тағы да шайқастар болды, бірақ афиналықтар жеңілді. Демосфен кері қайту керек екенін ұсынған, бірақ Никий бас тартты. Соңында ол келісіп еді, бірақ ай тұтылуы сияқты жаман ырым кері шегінуді кейінге шегерді. Бұл кешігу ауыр соқты: афиналықтар Сиракузының Үлкен айлағында ірі теңіз шайқасына түсуге мәжбүр болды. Олар толық жеңіліс тапты. Никий мен Демосфен қалған әскерлерімен құрлық арқылы шегінбек болған, бірақ сиракузылық атты әскер оларды аяусыз қуып, қалғандарын қырып-жойды немесе құлдыққа түсірді. Сицилия жорығының тас-талқаны шығуы Афина үшін нағыз апатқа айналды. Қала қоя алатын гоплит жасағының үштен біріне жуығы мен флоттың үштен екісі қырылды, қаржылық ресурстар сарқылды. Грекиядағы афиналықтардың беделі күрт төмендеді, ал Афина ішінде Спартаға бүйрегі бұратын олигархия жақтастары бас көтере бастады; олигархиялық құпия ұйымдар — гетериялардың ықпалы арта түсті. Бұл жеңіліс соғыстың бетбұрыс нүктесіне айналды, дегенмен соғыс аяқталуға әлі алыс еді.

Екінші соғыс (б.з.д. 413-404 жылдар)

Лакедемондықтар Сицилияға көмек жіберумен шектелмей, соғысты Афинаға ауыстыруға шешім қабылдады. Алкивиадтың кеңесімен олар Афина маңындағы Декелеяны бекіндіріп, афиналықтардың жыл бойы өз жерлерін пайдалануларына кедергі келтірді. Декелеяны бекіту Афинаға құрлық арқылы азық-түлік жеткізуге тосқауыл болып, барлық жабдықты теңіз арқылы жеткізуге мәжбүрледі, бұл едәуір қымбатқа түсті. Бұдан да маңыздысы – жақын маңдағы күміс шахталары толығымен істен шығып, Спарта гоплиттері Декелеяда 20 000-ға дейін афиналық құлды босатты. Қазына мен 1000 таланттық төтенше қор сарқыла бастаған соң, Афина бағынышты одақтастарынан одан да көп алым-салық талап ете бастады, бұл Империя ішіндегі наразылық пен көтеріліс қаупін күшейтті.

Коринф, Спарта және Пелопоннес одағының басқа мүшелері Афинаны қуып шығу үшін Сиракузыға қосымша қол жіберді; бірақ Афина кері шегінудің орнына Сицилияға тағы жүз кеме мен 5000 жауынгер жіберді. Гилипп басқарған сиракузылықтар мен олардың одақтастары афиналықтарды құрлықта күйрете жеңді; Гилипп сиракузылықтарды флот жасауға итермелеп, олар Афина флотын шегінбек болған кезде талқандады. Афина әскері Сицилиядағы достас қалаларға құрлықпен шегінуге тырысты, бірақ бөлініп, жеңіліске ұшырады. Афина флоты толық жойылды, ал дерлік бүкіл Афина әскері құлдыққа сатылды.

Спарталықтар уақытты босқа жоғалтпады. Сицилиядағы жеңістен кейін олар афиналықтар үшін дәстүрлі түрде басымдыққа ие аймақ — Эгей теңізі алабында соққы беруді ұйғарды. Б.з.д. 412 жылы Афинаның ең қуатты одақтасы Хиос көтеріліске шықты, оны иониялық қалалар — Клазомен, Эрифра, Теос және Милет қолдады. Спарта оларға көмекке, құрамында Сицилиядағы одақтастардың кемелері де бар, қуатты флот жөнелтті. Б.з.д. 411 жылға қарай Иония толықтай Афинадан бөлініп кетті. Бұған қоса, Спарта Парсыдан көмек сұрап, Иония қалаларын парсылардың билігіне беруге келісім бергені үшін айтарлықтай қаржылай қолдау алды. Бұл келісімде Сард билеушісі Тиссафернмен маңызды рөл атқарған тұлғалардың бірі — Алкивиад болды.

Афина толық жеңіліске ұшырау алдында тұрды. Алайда олар берілуге ниетті болған жоқ және төтенше шаралар қабылдауға дайын еді. форос жойылып, оның орнына бұғаздар арқылы тауар тасымалдауға 10 пайыздық баж салығы енгізілді; одақтас қалалардағы демократиялық партияларға (мысалы, Самоста) көмек көрсетілді. Жиналған күштер дереу Ионияға жөнелтіліп, бұл аймақта афиналықтардың жағдайын айтарлықтай жақсартты. Сонымен қатар, парсы ақшасына қатты тәуелді болған спарталық күштер жабдықтау жағынан қиындық көре бастады, өйткені парсылар Афинаның толық күйреуін қаламады. Бұған қоса, Сард билеушісі Тиссаферн алдында үлкен ықпалы бар және афиналықтардың жағына қайта өтуді қалаған Алкивиадтың айла-шарғылары да өз ықпалын тигізді.

Афиналықтардың Сицилияда жеңілгенінен кейін, Афина империясының күйреуі таяу қалды деген сенім кең тарады. Афинаның қазынасы дерлік бос, айлақтары жабылып, көптеген жас афиналықтар шетелде өлтірілді немесе түрмеге қамалды.

Афиналықтар бірнеше себепке байланысты аман қалды. Біріншіден, олардың жаулары бастамашылдық танытпады. Коринф пен Сиракузы өз флоттарын Эгей теңізіне әкелуде баяу болды, ал Спартаның басқа одақтастары да әскер мен кеме жіберуге асықпады. Көтеріліске шыққан иониялық қалалар қорғанысты күтті, және көпшілігі қайтадан Афина жағына өтті. Парсылар уәде етілген қаражат пен кемелерді кешіктіріп жіберді, бұл әскери жоспарларды бұзды. Соғыс басталарда, афиналықтар алдын ала сақтанып, ең соңғы шара ретінде сақталатын біраз ақша мен 100 кемені бөлек қойған болатын. Сол кемелер кейін жұмсалып, соғыстың қалған кезеңінде афиналық флоттың негізі болды.

Айтарлықтай өзгерістер Афинаның өзінде де орын алды. Әскери сәтсіздіктер олигархияны жақтаушылардың ықпалының артуына әкеліп, б.з.д. 411 жылы олар мемлекеттік төңкеріс жасады. Толық құқықты азаматтар саны 5000 адаммен шектелді, ал нақты билік Төрт жүздер кеңесінің қолына көшті. Афина демократиясының аса маңызды элементтерінің бірі — лауазымдық міндеттерді атқарғаны үшін төленетін ақы — жойылды. Жаңа үкімет Спартаға бітім ұсынды.

Алайда спарталықтар бұл ұсыныстарды қабылдамады. Самос аралында орналасқан афиналық флот та олигархиялық үкіметті мойындамады. Нәтижесінде, Афина алпауытында қос билік орнады, бұл жағдайды афиналықтардың одақтастары дереу пайдалануға тырысты: бай Эвбея аралы мен бұғаздардағы қалалар көтеріліске шықты (бұл аса маңызды еді, өйткені Афинаға астықтың басым бөлігі Қара теңізден жеткізілетін). Бұл көтерілістерді басу міндеті афиналық флотқа жүктелді, ал оның басына афиналықтардың жағына қайта өткен және елеулі өкілеттіктерге ие болған Алкивиад келді. Б.з.д. 411 жылы бұл флот Спартаға қарсы Сими шайқасына қатысты. Флот Алкивиадты өз қолбасшысы етіп тағайындап, соғысты Афинаның атынан жалғастырды.

Б.з.д. 411 жылы афиналықтар алдымен Киноссем маңында спарталық флотты қашуға мәжбүр етті, ал сәл кейінірек Абидос түбінде оған шешуші жеңіс сыйлады. Б.з.д. 410 жылы афиналықтар Кизик түбінде спарталықтар мен парсыларды тас-талқан етті, бұл шайқаста афиналықтар спарталық флотты талқандап, Афина империясының қаржылық негізін қайта орнатуға қол жеткізді, ал б.з.д. 408 жылы олар стратегиялық маңызы зор Византий қаласын қоршауға алып, жаулап алды.

Алкивиад опасыз ретінде айыпталғанына қарамастан, Афинада әлі де ықпалды тұлға болып қала берді. Ол афиналық флоттың Афинаның өзіне шабуыл жасауына жол бермеді; керісінше, билікке жұмсақ қысым көрсету арқылы демократияны қалпына келтіруге көмектесті. Бұл әскери жеңістер көп ұзамай олигархиялық режимнің құлауына және демократияның қалпына келуіне алып келді. Б.з.д. 410–406 жылдар аралығында афиналықтар бірінен соң бірі жеңістерге жетіп, көп жағынан өздерінің бұрынғы қуатын қайта жаңғырта алды. Бұл жеңістерде Алкивиадтың үлесі айтарлықтай болды.

Соңғы шайқастар мен соғыстың аяқталуы

Б.з.д. 414 жылдан бастап, Ахемен әулетінің билеушісі Дарий II Эгей теңізіндегі Афинаның күшеюіне наразылық таныта бастады. Ол өз сатрапы Тиссафернге Афинаға қарсы Спартамен одақ құруды тапсырды. Б.з.д. 412 жылы бұл шешім Парсы империясының Ионияның көп бөлігін қайта жаулап алуына алып келді. Тиссаферн сонымен қатар Пелопоннес флотының қаржылануына көмектесті.

Афинаның қайта күшеюіне қарсы тұру үшін, б.з.д. 408 жылдан бастап Дарий II соғысты жалғастыру және спарталықтарға неғұрлым күшті қолдау көрсету туралы шешім қабылдады. Ол өз ұлы Кіші Кирді Лидия, Үлкен Фригия және Каппадокия сатрапы, әрі парсы әскерінің бас қолбасшысы (каран, κἀρανος) ретінде Кіші Азияға жіберді. Онда Кир спарталық үшін сирек кездесетін дипломат және флотбасшы қабілеттеріне ие болған Лисандрмен одақтасты. Кир өзіне патша болуға көмектесуге дайын адамды тапты, ал Лисандрдың өзі парсы ханзадасының көмегімен бүкіл Грекияға билік жүргізуді армандады. Осылайша, Кіші Кир Пелопоннес соғысында Лисандрдың иелігіне барлық ресурстарын берді. Кейін, әкесі Дарий қайтыс болар алдында Кир Сузыға кері шақырылды. Сол кезде ол Лисандрға Кіші Азиядағы өз қалаларынан түсетін табыстың барлығын беріп кетті.

Кейінірек Кіші Кир Спартаның қолдауын қайта алды. Ол Афинаға қарсы соғыста оларға көрсеткен көмегін еске салып, олардан: «мен сендерге қандай дос болсам, сендер де маған сондай дос болыңдар» — деп өтініп, б.з.д. 401 жылы Сузыға өзінің ағасы Артаксеркс II-ні тақтан тайдыру үшін жорық жасады. Спарталықтар үшін жағдайды жеңілдеткен жайт — б.з.д. 406 жылы Нотион маңындағы шағын жеңілістен кейін Афинаның ең дарынды қолбасшысы Алкивиад флотты басқарудан шеттетіліп, ерікті түрде жер аударылуына байланысты сахнадан кеткені болды.

Сол б.з.д. 406 жылы афиналық флот — оның құрылуына соңғы қаржы резерві, атап айтқанда Парфенондағы алтын мен күмістен жасалған ыдыстар жұмсалған — Аргинус аралдары түбінде айтарлықтай жеңіске жетіп, 70-тен астам Калликратид басқарған жау триремасын жойып, өз тарапынан 25 кемеден айырылды. Алайда дауыл салдарынан батқан афиналық кемелердегі теңізшілерді құтқару мүмкін болмады, және жеңіске қарамастан, бұл сәтсіздіктер Афинада ашу-ыза туғызып, отанына оралған жеңіске жеткен стратегтерді сот күтіп тұрды. Осылайша, Афинаның теңіздегі үстемдігі өздерінің ең білікті әскери басшыларының жоқтығы мен флоттағы рухтың түсуі жағдайында үлкен қауіпке ұшырады.

Притания (Бесжүз Кеңесінің атқарушы органы) мүшелерінің бірі болып, жеребе бойынша, Сократ таңдалды. Ол қолдан келгенше заңсыз сотқа қарсы тұрды, алайда соған қарамастан стратегтер айыпталып, өлім жазасына кесілді.

Осы кезде афиналық флот қайтадан белсенді әрекетке көшуге мәжбүр болды. Лисандр басқарған спарталықтар бұғаздарда қайта пайда болды. Аштық қаупі мен толық қаржылық күйреу жағдайында (Афина енді тек Қара теңізден жеткізілетін астыққа ғана емес, бұғаздардағы баж салығына да тәуелді болды) афиналық флот спарталықтарға қарсы шықты. Мүмкіндікті шебер пайдаланып, спарталық флот бірден Дарданеллге — Афина астықты тасымалдайтын маңызды бағытқа — аттанды. Аштық қаупі төнгендіктен, афиналық флот амалсыз соңынан ерді. Алайда жалпы моральдық құлдырау мен тәртіптің әлсіреуі жағдайында, асығыс жиналған флот Эгоспотами өзенінің сағасында Лисандр құрған тұзаққа түсіп қалды — Лисандр зәкірде тұрған афиналық кемелерге кенеттен шабуыл жасап, оларды дерлік түгел жойып жіберді (180 триераның тек он екісі ғана құтылып кетті). Стратег Конон Афинаға баруға батылы жетпей, Кипрге қашып кетті.

Афинаның енді флоты та, әскері де, ақшасы да, құтылу үмітіде те қалған жоқ. Құрлықтан да, теңізден де бес айлық қоршаудан кейін қала берілді. Б.з.д. 404 жылдың сәуірінде бітім шарты (Ферамен бітімі) жасалды. Афина флот ұстау құқығынан айырылды (тек 12 кемені қалдыруға рұқсат берілді), Ұзын қабырғалар бұзылды, шетелдік иеліктерінен бас тартты. Айта кету керек, бұл шарттар әлі де салыстырмалы түрде жұмсақ болды: мысалы, Фивы мен Коринф Афинаны мүлде жойып жіберуді және оның барлық тұрғындарын құл етуге шақырған болатын. Алайда спарталықтар бұған қарсы шығып, ең үлкен қауіп төнген шақта Грекияға зор қызмет еткен қаланы жоюдан бас тартты және Афинаны өз одағына қосты.

Келісімдегі жеке тармақ ретінде Афинаға қуғынға ұшыраған азаматтардың (көбінесе олигархия жақтастары) қайтарылуы көрсетілді.

Афинаның жеңілу себептері

Афинаның күйреуінің басты себебі — олардың көптеген басқа полистердің халқын қанау есебінен өмір сүруі және одақтастарын өз бағыныштыларындай қарастыруы болды. Афиналықтардың кез келген әскери сәтсіздігін одақтастары өз тәуелсіздіктерін қайтару мүмкіндігі ретінде пайдалануға тырысты. Мұның айқын мысалы — Сицилия апатынан кейін Афина одақтастарының бірқатарының одан бөлініп кетуі. Бұл апатта Афинаның армиясы мен флотының таңдаулы күштері жойылды.

Сонымен қатар, Афина басшылығы тарапынан да ірі стратегиялық қателіктер жіберілді. Б.з.д. V ғасырдың 40–30-жылдарындағы жетістіктер олардың басын айналдырып, бұл жеткілікті материалдық, саяси және әскери негізсіз алаңғасар әрі агрессивті саясатқа алып келді. Соңында бұл саясат Афинаға қарсы бүкіл дерлік Грекияның қарсы тұруына себеп болды. Бұған қоса, афиналық демократияның әлеуметтік негізі өте тар болды — әскери жорықтар мен шайқастардың ауыртпалығы түскен афиналық азаматтар саны көп емес еді. Афинаның Халық жиналысы көп жағдайда шешімдерді парасатпен емес, эмоцияға беріліп қабылдайтын.

Сондай-ақ Афинаға қарсы тек Пелопоннес одағының қалалары ғана емес, сонымен қатар Афинаға бағынғысы келмеген Сицилия мен Оңтүстік Италиядағы грек полистері де қарсы шықты. Бұған қоса, Афинаның қарсыластары Парсы алпауыт мемлекетінен қаржылай қолдау алды — бұл империя мол ресурстарға ие болып, бүкіл грек әлемінің әлсіреуіне мүдделі еді.

Соғыстың салдары

Саяси салдар

Соғыстың Грекия аумағындағы жалпы салдары — Афина империясының орнына Спарта империясының орнауы болды. Эгоспотами шайқасынан кейін Спарта Афина империясын иемденіп, барлық алым-салық түсімдерін өзіне алып қалды; бұл соғыста Спартаға қарағанда көбірек құрбандық жасаған оның одақтастарына ештеңе бұйырмады.

Қысқа уақыт ішінде Афинада Спарта орнатқан реакциялық режим — «Отыз тиран» деп аталған билік етті. Олардың ішіндегі ең танымалы — Критий болды. «Отыз тиран» Афинада шынайы террор жүргізді — тек саяси қарсыластарына ғана емес, сонымен қатар өз байлықтарын тартып алғысы келген ауқатты адамдарға да қарсы бағытталған әрекеттер жасалды. Демократиялық Афинада билікті күшпен басып алу мүмкіндігі халықтың кедейленуіне байланысты шынайы сипат алды. Бір жағынан, халық саясатқа аз араласа бастады, ал екінші жағынан — демагогтардың ықпалына оңай түсіп, олар уәде еткен жақсаруға сеніп қалатын. Алайда б.з.д. 403 жылы бұл олигархтар Фрасибулдың бастауымен құлатылып, демократия қайта орнады.

Соғысушы мемлекеттердің өз ішінде де бұл соғыс ішкі саясатта айтарлықтай өзгерістерге әкелді. Соғыс кезінде Афинада демагогтардың (Клеон, Гипербол, Андрокл, Клеофонт) беделі артқанымен, бейбітшілік орнағаннан кейін олардың орнын олигархиялық тирания басты. Спартада мемлекеттік құрылым өзгермесе де, соғыстың әсері бұл қала-мемлекетке де тиді. Толық құқықты азаматтардың едәуір бөлігі кедейленіп, керісінше полистің жоғарғы тобының кейбір өкілдері байыды. Б.з.д. 399 жылы азаматтық құқықтарынан айырылған, кедейленген азаматтар қатысқан Кинадонның бүлік жоспары әшкереленді.

Бұдан бөлек, бұрын қаталдығымен, алтын тиын мен сән-салтанаттың болмауымен танылған Спартаға енді жеңілген жаулардың байлығы ағылып келе бастады. Эллада аумағында гегемондыққа қол жеткізген Спарта енді жаңа жаулап алулар үшін тұрақты әскери дайындықты қажет етпейтін болды. Нәтижесінде тұрмыс жеңілдеп, бұл спартандық қоғамның іріп-шіруінің басталуына және олигархиялық биліктің үстемдікке шығуына алып келді.

Халықаралық қатынастарда терең өзгерістер орын алды. Соғыс басталғанда Грекиядағы ең қуатты полис болған Афина, соғыс нәтижесінде тәуелді мемлекетке айналды, Афина империясы жойылды, ал Грекияда басым күшке айналған — Спарта болды. Афинаның үстемдігі жойылғанымен, бұл аттикалық қала Коринф соғысында өз егемендігін толық қалпына келтіріп, грек саясатына белсене араласуын жалғастырды.

Спарта бүкіл Грекия аумағында өз гегемониясын жүзеге асыра бастады. Алайда Спартаның гегемониясы да ұзаққа созылған жоқ — ол небәрі бірнеше онжылдыққа ғана жетті. Бұған Спартаның саяси, әлеуметтік және экономикалық жүйесінің әлсіздігі себеп болды: бұл жүйе бір жағынан ондаған жылдарға созылған соғыстың орасан зор материалдық және адам шығынын өтеуге, екінші жағынан жаңа одақтастар мен бодандарды тиімді бақылауға қауқарсыз еді. Әуел бастан-ақ саны аз болған спарталық ерікті азаматтар тобы — мемлекеттің элитасы әрі тірегі — соғыс салдарынан едәуір әлсіреді. Соғыс жүріп жатқан кезеңде-ақ спарталық әскерлерді еріксіз қосалқы күштермен (илоттар мен бағыныштылармен) толықтыруға мәжбүр болды, бұл Спартаның бағынышты илоттарға тәуелділігін күшейтті.

Спарталықтардың сыртқы саясаттағы дөрекілігі, тек күшке сүйенуге тырысуы және икемсіздігі одақтастармен қайшылықтарға және антиспартандық көңіл-күйдің өсуіне алып келді. Бұл үдерістің шарықтау шегі б.з.д. 371 жылғы Левктра шайқасында Фивыдан жеңіліс тапты, нәтижесінде біраз уақытқа Грекияда гегемон рөлін Фивылар иеленді.

Грекия ішіндегі халықаралық қатынастарда Парсы алпауыт мемлекетінің рөлі айтарлықтай артты. Парсылардың араласуы (көбінесе қаржылай қолдау түрінде, өйткені Дарий I мен Ксеркс замандарындағыдай ашық әскери басып кіруге Парсы енді ішкі мәселелерге байланысты батылы бармады) соғыс барысын бірнеше рет өзгертіп отырды. Парсылардың басты мақсаты — соғысушы тараптар арасындағы тепе-теңдікті сақтау және оларды бірдей әлсірету болатын.

Нәтижесінде, б.з.д. IV ғасырдың ортасына қарай әлсіреген грек полистерінің арасында енді бірде-біреуі басқаларын билей алатындай күшке ие болмады, ал полис жүйесі — жоғарғы мемлекеттік басқару формасы ретінде — өз мәнін жоғалтып, күйреуге ұшырады. Соның салдарынан бірнеше онжылдықтан соң, Афина мен Спарта арасындағы бәсекелестік аяқталды — б.з.д. 337 жылы Грекия күшейіп келе жатқан көршісі — Македония тарапынан жаулап алынды. Македония барлық грек қалаларын өз билігіне біріктіріп, жаңа аса қуатты алпауыт мемлекетке айналу жолына түсті. II Филипп Спартадан басқа бүкіл грек әлемін біріктірді, ал оның ұлы Ескендір б.з.д. 331 жылы Спартаны да бағындырды.

Соғыс аяқталғаннан кейін 2 500 жылдан астам уақыт өткен соң, 1996 жылғы 12 наурызда қазіргі Афина мен Спарта қалаларының мэрлері арасында нышандық бітім келісіміне қол қойылды.

Әлеуметтік-экономикалық салдар

Соғыстың экономикалық салдары бүкіл Грекия аумағында сезілді: Пелопоннесте кедейшілік қалыпты жағдайға айналды, ал Афина мүлде күйреп, соғысқа дейінгі гүлдену деңгейіне енді ешқашан жете алмады. Пелопоннес соғысы грек қоғамында терең өзгерістерге себеп болды; демократиялық Афина мен олигархиялық Спартаның қақтығысы, олардың басқа қалалардағы жақтас күштерді қолдауы — бүкіл грек әлемінде азаматтық соғыстарды жиі құбылысқа айналдырды. Әлеуметтік шиеленістің күшеюі қарулы қақтығыстарға жиі ұласып отырды. Соғыс ауыл шаруашылығына елеулі зиян келтірді: егістік жерлерден халықтың жаппай қашуы басталды, ал жерді қайта бөлісу салдарынан ол жерлерге бұрынғы иелері қайта орала алмады. Көптеген ұсақ ауылдар мен қалалар мүлдем жойылды. Халық саны да азайды.

Грек қоғамындағы құндылықтар жүйесі де айтарлықтай өзгерді. Енді азаматтардың басты уайымы — күнкөріс қамы болды, көпшілігі қайтадан қолөнермен айналысуға мәжбүр болды. Бұл жағдай жақсы өмірге үйреніп қалған азаматтардың саяси енжарлығын тудырды — олар үшін енді басты мақсат — жеке әл-ауқатын қалпына келтіру болды.

Сонымен қатар, грек қоғамындағы әлеуметтік жіктелу тереңдей түсті. Егіншілікпен, мал шаруашылығымен, қолөнермен айналысқан топтар әлдеқайда көп жапа шекті, ал бай топ өкілдері, соғысқа тікелей қатысқан күннің өзінде, ресурстар мен байлықтарға көбірек қол жеткізе алды. Кедейлер санының артуы қылмыстың өсуіне және халықтың жаппай көшуіне әкелді.

Кедейліктің күшеюі мен қылмыстың өсуі Грекияның гүлденген дәуірінен қалған мұрасының тоналуына да себеп болды. Грек ғибадатханаларының қазыналары мен сарайлары тоналды. Алғашында шектеулі сипатқа ие болған және екі тарап белгілі бір «ережелерді» сақтаған бұл қақтығыс уақыт өте келе қаталдығы мен ауқымы жағынан бұрын-соңды болмаған деңгейге жеткен шексіз соғысқа айналды. Діни және мәдени тыйымдардың бұзылуы, тұтас аймақтардың тоналуы мен қалалардың жойылуы соғыс барысында кеңінен таралды.

Жалпы алғанда, Пелопоннес соғысының аяқталуымен грек қоғамының дамуында жаңа кезең басталды.