Плутарх салыстырулары
Плутарх салыстырулары Әр жұптың немесе әрбір тарихи тұлғаның өмір жолы, қоғамдық қызметі жөнінде толық мағлұмат бергеннен кейін Плутарх соңында салыстырулар жасап отырады. Мәселен, Лисандр мен Суллаға жасаған салыстыруына тоқталайық. Бірінші, екі тұлғаның билік басына келуіндегі айырмашылықты көрсетеді. Плутархтың айтуынша, Лисандр патшалыққа ие болу үшін ешқандай жоспар құрып, заңды бұзып, халыққа қысымшылық жасаған жоқ. Оны халық өзі сайлады. Ал Сулла патша болу үшін неше түрлі амалдар, қитұрқы әрекеттер жасап, халық жиналысында өзіне қарсы шыққан консулдардың балаларын өлтіріп, жауынгерлерді алтын, күміс беріп, өз жағына шығарды. Сулла қарудың күшімен заң орнатып, өзімен келіспегендерді аяусыз қырып, күшпен басып отырды. Лисандр Спарта елін әділ басқарды, елде тәртіп пен даналық орнатты. Лисандр билікті басқалармен бөлісуден қашпай, бірнеше рет өз еркімен бас тартқанымен, оның ерлігі мен ақылдылығына тәнті болған халық оны қайтадан патша сайлады. Сулла болса билікті қолына бір алғаннан кейін одан айрылмай, он жыл бойы әскердің күшімен қол астындағыларды қорқытып, біресе өзін консул, біресе проконсул сайлап, одан диктатор, тиранға айналды. Лисандрдың тағы бір ерекшелігі – ол мемлекеттік құрылысты заңды әрекеттер арқылы, әділдіктің ақ жолымен өзгертуге тырысты. Бірі достары үшін әділетсіздікке барса, екіншісі достарына әділетсіз болды. Көпшіліктің пікірі бойынша Лисандр достары үшін түсініксіз, әділетсіз әрекеттер жасап, достарының билігі күшті болу үшін көптеген адамдарды өлтірді. Сулланың достарына деген көзқарасы да, әрекеті де басқаша. Ол Помпейдің атағын қызғанып, оның әскерін тартып алды; Долабеллаға алғашында флоттың билігін бергенімен, көп ұзамай қайтарып алды; өзінің адал еңбегі, шынайы да маңызды қызметі үшін консулдық алғысы келген Лукреций Офеллоны халықтың көз алдында бауыздатады. Осылайша өзінің ең жақын адамдарын өлтіру арқылы Сулла басқалардың өзіне қорқынышпен қарауына қол жеткізді. [1] Екеуінің арасындағы ең елеулі айырмашылықты Плутарх ақша мәселесі арқылы айқын көрсетеді. Лисандр қолында бүкіл Спарта патшалығының қазынасы болса да, ол орынсыз бір тиынын шашау шығарған жоқ. Сулла мемлекет қазынасын оңды-солды шашып, ойына келгенін істеді. Ол өздерімен одақтас, достық қарым-қатынастағы қалаларға да тыныштық берген жоқ, олардың бостандығы мен өзін-өзі басқаруын өздеріне ақшаға сатты; күн сайын бай, белгілі әулеттің үйлерін саудаға салып, кәмпескелеп отырды. Бір күні ең үлкен имение саудаға салынғанда, Сулла оны өз досына атаған бағасына беруді бұйырады. Бірақ, басқа бір адам одан да қымбат бағаны атап, сатып алғысы келгенде бұған қатты ызаланған Сулла бүкіл халықтың көзінше: «Достар – отандастар, сендер маған қатты, тирандарша қысымшылық жасап отырсыңдар. Қалайша, мен өзіме тиесілі олжамды өз еркіммен үлестіре алмаймын» деп айқай салады*. Лисандрға келсек, ол халық мүлкін талан-таражға салмақ түгілі, өзіне жіберілген неше түрлі қымбат сыйлықтардың өзін алмай, кері қайтарып, оны өз отандастарына таратып беріп отырды. Сулла мен Лисандрдың дұшпандары мен қарсыластарына келгенде Плутарх оларды салыстыра қараудың өзі артық деп танып: «...Суллаға қарсы шыққан үкімет басшылары, консулдар, әскербасшылар, халық көсемдері секілді дұшпандарын айтпағанда; римдіктердің арасында Мариядан қаһарлы, патшалардың арасында Митридаттан күшті, итальяндықтардың арасында Лампоний мен Телезиннен күшті кім бар еді? Сулла біріншісін қуғынға ұшыратты, екіншісін өзіне тізе бүктірді, ал соңғы екеуін өлтіріп тынды» деп жазады. [2] Плутарх екі тұлғаның арасындағы ең маңызды айырмашылық – Лисандрға о бастан-ақ отандастары жақтасып, көмектесіп отырды, ал Сулла дұшпандарынан жеңіліп, көп қуғын көргендігінде дейді. Сулланың өзі ғана емес, әйелі де қуғынға ұшырап, үйлерін жермен-жексен етіп қиратып, барлық достарын өлтіріп жатқанда да жеке мүддесінен гөрі жалпының мүддесін жоғары қойып, Беотия үшін күресте алған бетінен қайтпады. Өзін де, өзгені де аяған жоқ, өзімен одақтас болуды ұсынып, дұшпанға қарсы жорыққа пайдаланатын әскер бергенімен Митридатқа да ешқандай аяушылық білдірген жоқ. Митридат тек «Азияны тастап, римдіктерге флотты, Вифиния мен Каппадокияны қайтарып беретіндігін» айтқанда ғана кешірім берді. «Бұдан артық, бұдан күшті ерлікті Сулла ешуақытта жасаған жоқ, ол текті ит секілді дұшпаны жеңілгенше, оны тістеген жағы қарысып қалғандай, еш жібермеді; діттеген мақсатына жеткен соң ғана жеке басы үшін кек алуға кірісті». Осылайша, екі патшаның адамдық тұлғасына, жауынгерлік келбетіне, мінез-құлқына, билік басындағы әрекеттерін талдап, салыстырып, баға бере келе: «енді ақиқатқа қарсы шыққан күнәһар болмас үшін біз мынадай қорытынды жасаймыз: Сулланың ерлігі басымырақ, бірақ Лисандрдың кінәсі аздау, сондықтан бірін ақылдылығы мен ұстамдылығы үшін марапаттасақ, екіншісін қолбасшылық өнері мен батылдығы үшін дәріптейміз»** деп жазады. Міне, осылайша Плутарх әрбір өзі салыстырған әрбір жұптың ұқсастықтары мен айырмашылықтарын жіпке тізгендей етіп айтып, жілікше шағып, талдап отырады. [3] Плутарх шамамен 105-115 жылдар шамасында 50 өмірді сипаттап жазды. Бізге 23 өмірбаяндық жұп, яғни 46 ғұмырбаян жетті; эллиндік монархтар мен рим императорлары бұл серияға енген жоқ (еңбекте жеке суреттелген ғұмырбаяндардың ішінде императорлардың да өмірі кездеседі). [4]