Потенциалдық және актуалдық

Болмыс туралы дауласып келе жатқан Платон және оның шәкірті Аристотель, Платон үшін осы әлем баянсыз, бір идеал әлем бар, соны нұсқайды, ал Аристотель бойынша ондай идеал әлем жоқ, ол жай жалпылық түсінік қана, бары осы актуалды нақтылықтар әлемі деп алақанымен көрсетеді.

Каррарада мәрмәр тасы. Онда потенциаль ретінде бұрыннан бар мәлім мүсін болуы мүмкін бе? Аристотель солай деп есептейді және ол ғылыми талқылауда жиі ескерілмейтін табиғаттағы себептілік түрін көрсетеді дейді. Егер мүсінші бұл тастың артық жерін алып тастап, сол потенцияль мүсінді қалдырса, оны нақтылану дейміз.

Потенциалдық және актуалдық (ағылш. potentiality and actuality) – Философиядағы іргелі ұғымдар жұбы болып, Аристотель өзінің «Физика», «Метафизика», «Никомах этикасы» және «Жан туралы» еңбектерінде қозғалысты, себептілікті, этиканы және физиологияны талдау үшін қолданған маңызды принциптер жұбы.

Осы контекстегі потенциалдық ұғымы, әдетте, заттың "болуы мүмкін" деп айтуға болатын кез келген “мүмкіндігін” (possibility) білдіреді. Аристотель барлық мүмкіндіктерді бірдей деп санамады және жағдайлар қолайлы болғанда және оларды ештеңе тоқтатпаған кезде өздігінен нақтылыққа айналатын мүмкіндіктердің маңыздылығын атап көрсетті. Потенциалдықты қазақшаға әлеует деп аудару қате, өйткені Арисотельдің потенциал ұғымының төл мағынасы бұзылып, шатастырады. Әлеует (capability) потенциалдық ең негізгі қасиеті болған бірдеңе істеуге қабілеттігі. Бір нәрсенің бойында қабілеттер бұғып жатады, міне сол әлеует. Ал потенциал әлеуеттен кең, ол әлеуетті өзінің бір қасиеті етеді, бірақ ол тағы мүмкіндікпен, сөзсіздікпен, ашылумен, оянумен қатысты. бұл бейне Физикадағы потенциалды энергия дегенді әлеуетті энергия десек қате түсінік туатыны секілді.

Потенциалдыққа қарама-қарсы, актуалдық (actuality) – бұл мүмкіндіктің толық мағынада мәлім нәрсе болып, не мәлім нәрседе болып, шын (real) болған кездегі, мүмкіндіктің жүзеге асуын немесе орындалуын көрсететін қозғалыс, өзгеріс немесе әрекет. Сондықтан, бұл екі ұғым да Аристотельдің табиғаттағы оқиғалардың барлығы шынайы мағынада табиғи емес деген сенімін көрсетеді. Оның көзқарасы бойынша, көптеген нәрселер кездейсоқ болып жатады, демек, нәрселердің табиғи мақсаттарына сәйкес келмейді. Бұл Аристотелдің табиғаттағы мақсаттар ұғымынан бас тартуына әкелмегені таң қаларлық жағдай. Актуалдықты да нақтылық, не өзектілік деп аудару шатасу туғызады. Өзектілік ұғымында маңыздылық қою, актуалдылықта маңыздылық болғанымен, ең басты қасиеті осы дүниеде мәлім потенциалдың орындалуы. Ал нақтылық әлдеқайда ауқымды метафизикалық ұғым. Нақытылқтар кез келген болушының осы дүниеде мәлім уақыт сәтінде солай болып жатуы. Ол әлі болмаған, болуы ммүкін, немесе ешқашан болмайтын мүмкіндіктерге қарама қайшы айтылады.

Бұл ұғымдар, өзгертілген түрлерінде, Ортағасырға дейін өте маңызды болып қала берді, бірнеше жолмен ортағасырлық теологияның дамуына әсер етті. Қазіргі уақытта табиғат пен тәңірлік туралы түсініктер өзгерген сайын бұл дихотомия бірте-бірте маңыздылығын жоғалтты. Алайда, бұл терминологиялар жаңа мағынадағы қолданыстарға бейімделді, бұл энергия мен динамика сияқты сөздерде айқын көрінеді. (Аристотель Көне грек тілінде потенциалдылықты "динамис"(Dynamis) ұғымымен, ал актуалдылықты "энергеиа" (Energeia) ұғымымен жеткізгенін ескеріңіз. ) Энергия, динамика сөздерін алғаш рет қазіргі физикада неміс ғалымы және философы Готфрид Вильгельм Лейбниц қолданды. Даулырақ түрде, Аристотельдің энтелехия ұғымы кейде биологияда “энтелехияны” қолдануға шақырғандарға әсер етуін жалғастыруда.